پشه يي او پشه يان څنگه وپېژندل شول (محمد پرويش شاهين)

له ورځ مجلې څخه:
د لوى قام لوى وطن چې د تاريخ په اوږدو کې د سړي توب، علوم فنون، تجارت، لين دين، نروالي، پت پښتو او بين المللي سوداگرۍ يو لوى مرکز پاتې شوى دى. چېرته چې نړيوالې تجارتي قافلې بې خطره د سوونو زرگونو کالونو پورې تللى او راغلى دى. په هغوى لاس اوچتول، د هغوى قافلې لوټل او تالا کول خو لويه خبره هغوى ته خو په دې خاوره خداى خوارکه هم چا نه و ويلى.
دا د فخر او افتخار لويه خاوره څو ځله سره لمبه شوې ده. سره مچۍ شوې ده او نارينه خو يې وو نارينه، غنم رنگه او باتور خويه پېغلو يې هم ټول وطن مورچه مورچه او مورچل کړى او تورې په لاس يې پخپل قامي غيرت دا خاوره د غليم له بلوڅو څخه په امان ساتلې ده ځکه چې لوى افغان هر څه مني خو غلامي په مرگ هم نه قبلوي. دغه سوب دى چې په دې غيرتي خاوره او د ننگو په دې ډگر د ډېرو ډېرو غاورو بلوڅه کوونکو ککرۍ خاورې شوي دي. تيت و پرک او ورک شوي دي او هم هاغه نر او بريالى افغان په دې نارينه خاوره هسکه غړۍ نن هم ژوندى او گړندى دى.
دا د سيالو سياله خاوره د قامونو، قبيلو او ژبو او ژب گوټو خاوره ده. چرته چې فقط د يو افغان د درنې نامې لاندې ډېرې قبيلې او ډېرې ژبې ژوندۍ او گړندۍ دي.
په دې بلا بلا ژبو کې يوه ژوندۍ او گړندۍ ژبه پشه يي هم ده چې د لوى پشه يي قام ژبه ده. کومه چې زما په اند د ټول افغانستان په ژوندو ژبو کې د ليک لوست په ميدان کې د ټولو څخه ژوندۍ ژبه ده چې ليکلي آثار يې تر زرگونو کلونو پورې رسېږي او ډېر زاړه چاپي اثار لري.
پشه يي قام د تاريخ په اوږدو کې يو لوى او يو فعاله قام پاتې شوى دى. هم دا د بادشاهۍ کور او قبيله د چا پلازمينه چې د کاپيسا خاوره وه کومه چې د خپل علوم فنون، سوداگرۍ او جهان بانۍ له سوبه په هند، چين او وسطي ايشيا کې د قدرت او طاقت، بخت او تخت خاوره وه او يو وخت داسې هم و، چې د دوى د قدرت مزى تر سوات، چترال او گلگت پورې غزېدلى و او د يو منظم او پراخه سلطنت او د يو تکړه او فعاله فوځ په سوب د چين باچاهانو د دوى په خپلوۍ او دوستۍ فخر کولو او د دوى پاچاهانو او شهزادگانو ته به يې درانه درانه خطابونه، خلعتونه او ډالۍ ورکولې.
بل اړخ ته يو دا قام د دوى په پشه يي ژبه او بيا د دې ځاى په نشه اييز شرابو چې هم د دې خاورې د مشهور کور نه به جوړېدل هم د شهرت وړ گرځيدلې و او دغه ژبه او دغه شراب چې د دوى د يو ديوتا (God)په نوم د کاپيسا د شرابو د ديوتا (God of wine)په نوم مشهور و.
ځکه چې زړو آرياو چې د کوم سوما (Soma)سره په مذهبي توگه عادت و دغه د ويد نه مخکنۍ خبره وه د کومې ځاى چې بيا د کاپيسا د زيړو انگورو شرابو (Yellow Draksh is Pasttudic)واغستو او هم دغه شراب او دغه زېړ انگور به د کاپيسا نه هند ته برآمد ولى شو.Grapes were substituted
او دغه کور چې د هاغې په ژبه کې د ډرکشا (Draksha)په نوم يادېدو.
د پانيني په وينا دغه به هند ته لېږلى شو.That Draksha was imported to India from Kapisa.
دا پشايان چې کله د ويدي مذهب نه په دې سوب لاس په سر شوي وو چې بامبړانو د ويدي سوچه مذهب مشاده ورانه کړې او د خپلې رضا يو خودساخته مذهب يې ترې جوړ کړى و. نو د دوى بيا د گنگا او جمنا بامبړانو په نظر کې بد تهذيبه. د مذهب نه لرې او غرڅه خلق وو او چېرته چې په کتابونو کې د دوى د قام او ژبې نوم راغلى دى نو هغوى په سپکه خوله بيان کړى دى گنې پشايان او د دوى ژبه خو هغه پخه او کوټلې ژبه وه کومه چې لوى پښتون او لوى عالم او گرامر نويس پانيني د لوى کتاب اشټ ادهيايى، ژبه گرځېدلې ده. او هغه په هغه وخت کې د بهاشا (Basha)په نوم وروسته خلقو ورله د سنسکرت نوم ورکړى دى. هم دغه بهاشا د افغانستان د ډېرو ژبو مونډيز شکل دى چې ور کې د پشه يي ژبې لوى لاس او لويه برخه ده.
بيا چې کله پشايانو بدهـ مت قبول کړو او داسې يې قبول کړو چې په وسطي او جنوبي ايشيا کې هم دا خلق د وروستي سره پورې بودايان پاتې شوي دي چې نن يې هم په دېرو رسمونو، رواجونو، نومونو، اصلاحاتو او بيا خاص په ښځينه سندرو او رسمونو رواجونو کې بدهـ مت له ورايه ځليږي.
پشه يانې جينکۍ او زنانه چې په ټوکو او خټين څيزونو او ديوالونو کوم نقش نگارونه جوړوي دغه کې هم ډېر ډېر څه د دوى د زوړ مذهب نښې نښانې جوړې دي. بل مخ ته چې د دوى د ښځو او سړو کليوال نومونه واورېدې شي نو ته به وايې چې هډو اوس د سټوپا د عبادت څخه راغله.
د دوى علمي او ادبي ژبه چې پشه يي ياديږي د لوى هند عالمانو د پساچې پشايي، او پساچا (Pisachi-Pashai-Pisaha)په نوم ضبط کړې ده.
چې بيا وروسته ژبپوهانو دا زړې غريزې ژبې د يو عام نوم درد-دردي (Dard-Dardi)په نوم يوځاى کړې او دغه بې شمېره ژبو ته يې د دردک (Dardac)نوم ورکړى دى. خو که لټون وشي نو د دردي نوم هم دغه ژبو له دې پشايانو ورکړى دى او په پشايي کې درد او دردي غرنۍ او کوهستانۍ ته وايي. او دغه ټولې کوهستاني ژبې چې تر کونړ، نورستان، لغمان، دير، سوات، چترال، گلگت، داريل، تانگير او کشمير پورې خورې ورې پرتې دي. دغه ټولې د دې پشه يي ژبې اولاده ده. دې ټولو ژبو کې فقط پشايي ژبه په زړو وختو کې د ليک لوست، قلم ا و کتاب مؤرخ ته رسېدلې ده.
که په دې کې يوخوا د کرم او وردگ کتبې يا ډبرليکونه ليک دي نو بل خوا په دې کې د شهبازگړې او مانسهرې ډبرليکونه هم کومې چې د راجا اشوک په حکم ليکل شوي دي. بل مخ ته چې کوم کتابونه د چين او ختن په خاوره موندل شوي دي او بيا يو پند کتاب چې په ١٩٣٥ کې په گلگت کې موندل شوي ا و بيا په دوه درې جلدونو کې چاپ شوي دي (چې د پرويش شاهين سره د فوټو سټيټ په بڼه شته دى) کوم چې په سوات کې هاغه وخت ليکل شوي چې په سوات کې لا د بدهـ مت ټغر نه و ټول شوى او کله چې بيا بديانو له سواته کډه کوله نو د ځان سره يې گلگت ته وړى و. دغه ټول په پشايي ژبه کې دي.
پشه يي ژبې چې ډېر قدرت ترلاسه کړو او ډېر ادب ورته راغى او ډېره روانه ژبه شوله. نو د بدهـ مت عالمانو دې ته د دې د ادبي بڼې په وجه د پالي (Pali)نوم ورکړو. کومه چې نن هم د بدهـ مت يوه مذهبي ژبه ده. د بدهـ مت بلا بلا کتابونه په پشايي او وروسته په پالي کې ليک شوي دي. خو د ټولو نه زيات مشهور کتاب يې دهماپدا (Dhama Pada)دى. چې دنړۍ په ډېرو ژبو کې ترجمه شوى دى چې په نړۍ کې د بدها د مکالماتو Dialouge of Buddhaپه نوم مشهور دى (دا هم د پرويش شاهين سره په دوه درې ژبو کې شته دى) چې يوه ورکې زړه پشايي او نوې پالي هم ده.
د مذهبي کتابونو نه پرته په دې ژبه کې ډېر روماني او عشقي کتابونه هم ليک دي چې د ټولو نه زيات مشهور کتاب ور کې بړهټ کتها (لوى داستان) Birhat Kathaدى چې يو پشايي شاعر گناډهـ (Gina Dah)ساز کړى و. چې پوره اووه لکه (٧٠٠٠٠٠) اشعار ورکې وو. دغه کتاب بيا په هند او کشمير کې په ډېرو ژبو کې ترجمه شوى دى. چې په دې کې د چهينمداً ١٠٣٧ ميلدي او پنډت سوم ديو ١٠٦٧ ميلادي د سنسکرت ترجمې ډېرې مشهورې دي او په سنسکرتي ادب کې ډېر لوړ ځاى او مقام لري.
د پشه يي ژبې د ليکلو دپاره خپل يو محلي ليک دود هم و کوم چې نن هم په تبت کې د دلائى لاما په مسلک کې د (Sina Lippi)په نوم شته دى او هم په دې کې ليک کتابونه هم شته دي او هم دغلته په تبت کې د دې خط دغه کتابچه سره د نوې نوټونو بيا چاپ کړې شوې ده. ورسره د سوات د ناوې د خط يوه کتابچه هم ده چې د اُديانه خط (Udyana Lipri)  په نوم مشهوره ده چې عالمان په دې گروهه دي چې دا دواړه خطونه بنيادي توگه باندې يو دي. خو د محلي لهجې او ځينې غږونو په سوب ورکې بېلگتوب دى ځکه چې هم دغه پشايي ژبه په سوات کې هم د بدهيانو يوه مذهبي ژبه وه.
داپشه يي ژبه د هند په کتابونو کې د لغماني،دهگاني او تيراهي، بشکارک (Bushkarik)په نومونو هم ياده شوى دى. د دې ژبې د کاله نورې ژبې دغه د ټولې پښتونخوا د غرونو ژبې دي. کومې چې اصلي اريايي او مونډيزې اريايي ژبې دي. اوس د نړۍ د عالمانو فکر دې خبرې ته راغوښتى دى چې د ارياو خو څه نښې نښانې څه آثار، عمارتونه، ودانۍ، يادگارونه خو نشته دي. نو آيا د دې نشت والي له کبله د ارياو په دې زړو، اصلي او قديمي ژبو دې کار ولې ونه کړى شي. د کومې د غرونو نه چې نن هم د ارياو د انگۍ غږ اوريدى شي. دغه سوب دى چې د هغوى نظر د لوى افغانستان د خلقو په محلي ژبو دى.
په راتلونکي ليک کې به د حوالو (Reference)سره سره د پشايانو په اول ځل ښکاره کېدل د هغوى ژبه موندل. د دې ژبې د ليکل شوي کتابونو تفصيل. د دوى د خط ذکر، د دې کورنۍ د حکومتو پلازمينې، علوم او فنون، سياسي او علمي حيثيت بحث کولې شي.
زه د هاغه پشايانو پوهانو مننه کوم چا چې زما سره په لغمان، جلال آباد، پېښور، کونړ او مومندو کې خواږه خواږه بحثونه کړي دي.

دا هم د سر چینی لینک

http://scprd.com/navi_leekane_show.php?id=3310

 

عبدالخالق حسینی پشه یی به حیث معاون کمسیون مستقل انتخابات افغانستان تعیین شد

رادیو آزادی:  ریاست جمهوری افغانستان عبدالخالق حسینی پشه یی را به حیث معاون کمسیون مستقل انتخابات تعیین کرده است. در اعلامیه ریاست جمهوری گفته شده است، تفرر آقای حسینی به اساس پیشنهاد کمسیون مستقل انتخابات و منظوری رییس جمهمور کرزی در بست خارج رتبه صورت گرفته است. در اعلامیه همچنان آمده است که آقای حسینی پیش از این به حیث عضو در کمسیون مستقل انتخابات ایفای وظیفه می کرد و از تجارب خوب انتخاباتی برخوردار می باشد.

کابل (پژواک، ٢٤ ميزان ٩١): به اساس فرمان رييس جمهور، عبدالخالق حسينى به صفت معاون کميسيون مستقل انتخابات تعيين شده است.در اعلاميه اى که از سوى ادارۀ امور به آژانس خبرى پژواک ارسال گرديده، آمده است که به اساس پيشنهاد کميسيون مستقل انتخابات و فرمان رييس جمهور، عبدالخالق حسينى به عنوان معاون کميسيون مستقل انتخابات در بست خارج رتبه تعيين شده است.

حسينى تا کنون به صفت عضو کميسيون مستقل انتخابات ايفاى وظيفه مى کرد.

در اعلاميه علاوه شده: ((عبدالخالق حسينى از تجارب خوب انتخاباتى برخوردار است، با تعيين وى حکومت افغانستان مصمم است تا پروسۀ آماده گى ها براى برگزارى انتخابات آينده به بهترين وجه ممکن صورت گيرد.))

در خبرنامه همچنان آمده است که طى يک فرمان ديگر رياست جمهورى، يحيى معروفى در بست خارج رتبه به صفت وزير مشاور رييس جمهور در امور روابط بين المللى تعيين شده است.

منبع افزوده: اين مقررى در پرتو احکام ماده ٦٤ قانون اساسى و به منظور انسجام بهتر امور، استفاده از غناى تجربى وى در رياست دوره يى سازمان ايکو و ديگر وظايف سياسي در خارج از کشور صورت گرفته است.

زنده گینامه عبدالخالق حسینی پشه یی: سناتورعبدا لخالق حسینی فرزند الحاج میرزاحسین شاه درسال 1336 در یک فامیل مسلمان  دیندارروشنفکردرقریه نورلام صاحب ولسوالی علینگارولایت لغمان تولد گردید موصوف تعلیمات ابتدایی را درابتدایه مندال وپروای ولسوالی مذکورودوره متوسط رادر لیسه شیخ محمد حسین ودوره ثانوی رادرسال 1352   درلیسه حبیبیه وبعداً درلیسه ملکیارهوتک ولایت ننگرهاربه پایان رسانیده ودرسال1353 از صنف دوازدهم  آن لیسه فارغ گردید.

حسینی بعداز سپری نمودن امتحان کانکوردرسال1357  شامل دارالمعلمین عالی ولایت ننگرهارگردید  بعد ازفراغت صنف14  دارالمعلمین مذکوردر1358  بحیث معلم مقررشد ودرسال1359 به خدمت عسکری سوق ودرسال1361  بحیث معلم در مکتب ابتداییه احمد خان مربوط ریاست معارف شهر کابل مقررگردید.

 وی دروسط سال1361  بحیث آمرمکتب احمد خان ودرسال 1363بحیث آمرمکتب منوچهری    شهر کابل درسال 1366بحیث آمرمکتب نسوان تاجورسلطانه بعد ازآن درسا ل1369بحیث آمرمکتب شاه دوشمشیره وبعد ازآن بحیث معلم درمکتب امیرشیرعلی خان ایفای وظیفه نموده ازسال1369 الی  1384تا راه یافتن به شورای ملی به حیث معلم برحال درمعارف کشورایفای    وظیفه نموده درجریان معلمی شامل پوهنحی روشان شده ودرسال 1370ازصنف 16آن پوهنحی  فارغ شده است.

سناتورحسینی مولف اولین کتاب تدریسی صنف اول ودوم به زبان پشه یی بوده که ازطریق   ریاست تالیف وترجمه وزارت معارف به طبع رسیده است و همچنان نطاق ومترجم برنامه پشه یی

رادیو افغانستان بوده به سرودن شعرونویسنده گی به زبان پشه یی دسترسی دارد درجراید  مجلات  اشعار ومضامین وی به چاپ رسیده او یکی از اعضای موسس شورای مرکزی اقوام پشه یی ومنشی شورای پشه یی میباشد .

عبدالخالق حسینی در انتخابات سال 1384 کاندید شورای ولایتی ولایت لغمان بودکه   به درجه سوم   رای کسب نمود وبعد ازطریق شورای ولایتی لغمان خود را کاندید مشرانوجرگه نمود که ازجمله  9 تن اعضای شورای ولایتی 6 رای را بدست آورد وبرای 4سال به مشرانو جرگه شورای ملی انتخاب گردید.

عبدالخالق حسینی بعد ازافتتاح پارلمان افغانستان درمجلس سنا خود را به پست نایب منشی کاندید نمود که بعد ازرای گیری سری به حیث نایب منشی مجلس سنا انتخاب گردید. وی متا هل بوده 

ودارای6  فرزند میباشدوبه زبان پشتو،دری،پشه یی تکلم وبه زبان های انگلیسی واردونیز تاحدی مکالمه نموده می تواند.

وی در بخش تعلیم وتربیه ،اداره ومنجمنت دارای تحسین نامه وتصادیق بوده وبه کدام حزب سیاسی وابسته نمیباشد.

سناتور عبدالخالق حسینی یک مرتبه جهت تداوی به کشور هندوستان مسافرت نموده است.

منبع: سایت مشرانو جرگه

د هېواد د پیاوړي لیکوال نور محمد غمجن تمیل د زوکړې ۶۵ کلیزه ولمانځل شوه

د پښتو او پشه یی ژبو دنامتو لیکوال او شاعر ارواښاد استاد نور محمد غمجن تمیل د دیرشم تلین او د زوکړی پنڅه شپیتمی کلیزی په مناسبت د غبرگولی د میاشتی په ۲۴ چی د هغه د زوکړی اومړینی له نیتی سره سمون لری دلغمان ولایت په مرکز د مهترلام بابا  ښار دجرگو په تالار کی یوه پرتمینه غونډه جوړه شوه . په دی غونډه کی چی دلغمان والی ، ولایتی شورا رئیس او ځینو اداروه رئیسانو، استادانو ، قومی مشرانو، مخورو، لیکوالو، شاعرانو او کابل ننگرهاراو نورستان څخه ورغلو فرهنگپالو او گڼ شمیر خلکو برخه لرله، دغونډی په پیل کی لومړی د قران کریم څو مبارک آیتونه د قاری پیر محمد لخوا تلاوت شول، وروسته بیا د هیواد ملی سرود خپور شو، د لغمان والی اقبال عزیزی په پشه یی ژبه خپله وینا پیل کړه او دغونډی برخه والو ته یی د ښه راغلاست ویلو وروسته د افغانستان د اسلامی جمهوریت جمهور رئیس پیغام ولوست چی پکی  راغلی دی: د افغانستان اسلامی جمهوری دولت په هیواد کی د میشتو ولسونو د ژبو او فرهنگی میراثونو ساتنه او پالنه خپله وجیبه بولی او له امکاناتو سره سم دهیواد د ټولو ژبو او فرهنگونو دودی لپاره موثره اقدامات کوی. همدغو هڅو په لړکی دادی نن دلغمان په ولایت کی د پشه یی ژبی او ادب یو نومیالی خدمتگار ارواښاد نورمحمد غمجن تمیل د دیرشم تلین په مناسبت دا حاضره غونډه جوړه شوی ده. ارواښاد نورمحمد غمجن له پنځوسمو کلونو له پیله د پشه یی ژبی او دپشه یانو دفرهنگ لپاره هڅی پیل کړی او پدی لاره کی یی خپل ژوند ترپایه ډیر بریالی گامونه پرمخ واخیستل، ددی هڅی ډیر دقدر وړ دی. سربیره پردی چی دپشه یی ژبی شاعر وو، په پښتو ژبه یی هم شعر وایه، د پښتو تکړه لیکوال وو، په پښتو یی ډیری مقالی او مستقل آثار لیکلی دی او دکابل پوهنتون د د پښتو څانگی استاد هم وو. زه دلغمان د ولایت فرهنگیانو ته کورودانی وایم چی د خپلو فرهنگ یاد تاند ساتی او دخپلو سیمی او ولسونو د فرهنگ د غوړیدا لپاره کارکوی ستاسو ټولو بریا د څښتن تعالی له درباره غواړم. ورپسی داطلاعاتو او فرهنگ وزیر سید مخدوم رهین پیغام د اصلاح د نشراتی موسسی رئیس محمد زمان کلمانی لخوا ولوستل شو چی په یوه برخه کی یی راغلی دی. زمونږ لرغونی او گران افغانستان یو گڼ توکمیز هیواد دی چی بیلابیل قومونه او ژبی په سی شتون لری، چی دا پخپله ددغه ټاټوبی دفرهنگی ښکلا او لا بډاینی لامل گرځیدلی او ارزښت او اهمیت یی لوړ کړی دی. د افغانستان له دفو ورونو قومونو څخه یویی پشه ییان دی چی له ډیره لرغونو زمانو څخه را پدی خوا د هندوکش د غرونو دسلسلی په سهیلی سمسورو او زړه را ښکونکو لمنو او دروکی دخپلو پښتنو، تاجکو او نورستانیانو تر څنگ اوسیږی او په پشه یی ژبه خبری کوی...

ورپسی بیا د افغانستان د علومو داکادمی د رئیس عبدالباری راشد پیغام د دغه اکادمی غړي څیړنوال عبدالرئیس الینی لخوا ولوستل شو.

چی په یوه برخه کی یی داسی ویل شوی: د یو انسان پیژندنه له پیدا کیدونه تر فنا کیدو پوری دده دفرهنگی ، ادبی ، سیاسی او تولیزو کړنو له مخی کوی په یو ولس او قوم کی ډیر داسی انسانان وی چی پیژندنه یی په څو ټکو ، کرښو او پاڼو کی کیدای شی ، خو د دغی اشخاصو په وړاندی بیا داسی کسان هم وی چی له هر اړخیز شخصیت څخه برخمن وی او په خپل له ویاړه ډک ژوند کی یی داسی مثمر او گټور علمی او فرهنگی کارونه ترسره کړی وی، نه یوازی داچی خپله کورنی او دکورنی غړی ورباندی ویاړی او فخر کوی بلکی دخپل هیواد دټولو قومونو او خپلوانو لپاره د زیات درناوی او قدر وړوی چی یو هم له دغسی شخصیتونو څخه ارواښاد استاد پوهندوی نورمحمد غمجن تمیل وو، چی په خپلو علمی، ادبی او فرهنگی کړنویی دټولو ادبی کړیو توجه ځانته را اړولی ده...

بیا د کابل پوهنتون رئیس پوهاند محمد امین بابکرخیل پیغام استاد پوهیالی حفیظ الله له خوا ولوستل شو چی په یوه برخه کی یی راغلی دی: مرحوم استاد یو با استعداده او هڅاند شخصیت وو. د ابتدایی، ثانوی او عالی زده کړو وروسته هیواد ته دخدمت جوگه شو او په 1350 کال دکابل پوهنتون دادبیاتو په پوهنځی کی د استاد په صفت مقرر شو. استاد نه یوازی په مورنی ژبه پښتو بلکه په پلرنی ژبه پشه یی او ورسره دری، انگلیسی، اردو، سانسگرت، عربی او هندی ژبو هم پوهیده او ډیر ژباړی یی پښتو ته وکړی چی د استاد عالی استعداد او ذاتی قوت نماینده گی کوی. په یاده غونډه کی دننگرهار پوهنتون د پشه یی ژبو استادانو او محصلینو په استازیتوب ددغه پوهنتون استاد الحاج سید غفورغغوری خبری وکړی او ویی ویل:

استاد غمجن تو گگی پشه ییــــان آن خفا    تینا یادستی کیندی هر سبا او هر بیگا

پشه یی جبیگه کیگی هرکدن توبوخدمت    تینا روحستی آنتی همیشا کــــیس دعا

ده زیاته کره چی دننگرهار پوهنتون پشه یی استادان او محصلین دی غونډی ته په ډیر شوق انتظاروو. خو ددی لپاره چی کلنی آزموینی او دمحصلینو دسیمینارونو ورځی دی نو یوازی ما وکولای شو دهغوی په اجازه خان دغی پرتمینی غونډی ته ورسوم، هرچا چی دغه غونډه جوړه کړی او په کی همکاری کړی ده هفه ته دی الله تعالی دواړو جهانونو کی اجرونه ورکړی. پدی غونډه کی استاد عبدالحکیم رسولی لخوا په پشه یی یوه مقاله ولوستل شوه او غلام صدیق شینگنک چی ددی غونډی انانسری یی هم کوله د استاد غمجن د ژوندلیک په اړه یو مطلب ولوست. د پیغامونو او دمقالو لوستو سربیره په دی غونډه کی د مشاعری برخه هم په پام کی نیول شوی وه چی په هغه کی ښاغلو محمد زمان کلمانی، شاولی نیازی، یوسف حاکسار، جهانزیب، هدایت الله تمیل، اسدالله، غلام محمدعالمیار، عبدالوکیل مخلص، عبدالرزاق حنیف، صفی الله فردوس، گلاجان میهن، محمد حسین حیران او لطیف ځلاند لخوا په پشه یی ژبه شعرونه ولوستل شول او شاه محمد پیننا، نصیراحمد او عالم یار په ترنم کی خپل شعرونه وړاندی کړل چه د برخه والو لخوا له تود هرکلی سره مخامخ شول.

د غونډی په پای کی د ارواښاد استاد نورمحمد غمجن تمیل زوی داکتر هدایت الله تمیل د غوندی برخه والو او هم دولایت له مقام څخه مننی څرگندولو په ترڅ کی وویل چی ارواښاد ددوه دیرشو په شاوخوا آثار له ځانه پری ایښی چه له هغو له جملی خخه د (انقلابی اړ) په نامه د پشه یی شعرونو تولگه د شاغلی محمد زمان کلمانی په زیار، او دپشه یی خلکو محیط ژبه او شاعرانو معرفی په نوم اثر د حاجی محمدحسن حسام له خوا چاپ شوی دی او دپشه یی- پښتوقاموس یی تر چاپ لاندی دی. دغه غونډه د مولوی طالب له خوا چی د ارواښاد ورور کیږی په یو دعا سره پای ته ورسیده پاته دی نوی چی په دی غونډه کی یو شمیر کتابونه مجلی او ورځپاڼی چی په همدی مناسبت برابر شوی وو پر گډونوالو وویشل شول او یو شمیر شاعران له والی لخوا په نقدی مکافاتو وستایل شول.

سرچینه: اصلاح ورځپاڼه

دا هم دغونډی انځورونه

داکتر هدایت الله تمیل د ارواښاد استاد نور محمد غمجن تمیل زوی

غلام صدیق شینگنک ، محمد زمان کلمانی، اقبال عزیزی 

  

د غونډی برخه وال

نصیراحمد اوشاه محمد پیننا

لاندی لینک کی د استاد ژوند لیک

http://pashai.blogspot.com/2009/03/blog-post_29.html

حامدکرزي لخوا محمد زمان کلمانی او یو شمېر نور شاعران په مکافاتو و ویاړل

د۱۳۹۱ لمریز کال دغبرګولي ۲۳مه -  د افغانستان د اسلامي  جمهوریت، جمهوررئیس حامد کرزي  په هغه  غرمنۍ میلمستیاکې ګدون وکړ چې په علمي او فرهنګي چاروکې د جمهوري ریاست د سلا کار وزیر د سرڅیړونکي زلمي هېواد مل لخوا د پسرلنۍ مشاعرې په موخه شاعرانو او لیکوالانو ته د ولسمشرۍ په ماڼۍ کې جوړه شوې وه.

له دغې میلمستیا وروسته د یوې مشاعرې په ترڅ کې د هېواد د بیلابیلو ژبو یو شمېر شاعرانو د پسرلي او په هېواد کې د روانو حالاتو په باب خپل شعرونه ولوستل.

بیا د اطلاعاتو او فرهنګ وزیر ډاکتر سید مخدوم رهین د هېواد له جمهوررئیس څخه مننه وکړه چې هر کال یې شاعران او لیکوالان د بیلابیلو مناسبتونوله امله خپل حضور ته منلي او د شعر په ژبه یې د هغوی د زړه غږونه  اوریدلي دي.

ده وویل: سږ د هېواد جمهوررئیس یو بل نوښت هم وکړ او د اطلاعاتو او فرهنګ وزارت ته یې لارښوونه وکړه چې د هېواد  د بیلابیلو ژبو هغه شاعران چې ډیر ادبي اثار یې ټولنې ته وړاندې کړي دي،  وستایي او قدرداني وکړي.

 رهین وویل: د اطلاعاتو او فرهنګ وزات د جمهوررئیس د دغې لارښوونې له مخې د یو کمیسیون له لارې د هېواد څلورتنه هغه شاعران چې د پښتو، دري، ازبکي او پشه یي ژبو د شعر په برخه کې ګڼ شمېر کتابونه چاپ کړي دي، په نخښه او د جمهوري ریاست عالي مقام ته د مکافاتو لپاره پیشنهاد شول چې د جمهوررئیس لخوا هغوی ته نغدي مکافات او افتخاري تقدیرنامې منظورې شوې چې په راتلونکي کې به هم دا لړۍ دوام ومومي.

حامد کرزي د هېواد د بیلابیلو ژبو شاعران وستایل ،وې ویل خوښ یم چې د هېواد شاعرانو په خپلو شعرونوکې په هېواد پورې اړوندو مهمو موضوع ګانو ته ځای ورکړی چې دا پخپله له هېواد سره د هغوی د مینې څرګندونه کوي.

جمهوررئیس  وویل: له روان کال څخه موږ د هېواد د شاعرانو د ستاینې او تقدیر لړۍ پیل کړي چې په راتلونکې به دا لړۍ نوره هم پراخه شي.

حامدکرزي د دغې مشاعرې په پای کې د دغو شاعرانو د غوره خدمتونو له امله ښاغلی استاد محمد صدیق پسرلی، آغلې آصفه شاداب، ښاغلی نصرالله پرتو نادري او ښاغلي محمد زمان کلمانی د سل سل زره افغانیو په نغدي مکافاتو او په افتخاري تقدیرنامو و ویاړل.

سرچینه: د ولسمشری دفتر سایت

ننګرهار بارایه کومې تاړا کېني

ننګرهار افغانستنس مهم او پراني ولایته او دنه هوني پاچاینا کېولوالا رکمېدې ایمېندی پایتخته اودای شې ګه وطنس سور آلک تلني چنوا شې او ډیورندس ۲۰۲/۵ کیلو متري خطه ګه اندو او جنوب تلني چنوی شې اکوړې پښتونخوا اودای دونېګي. شمال تلني کونړ او لغمان، بو تلني کابل او جنوب تلنی لوګر او پکتیاس ولایتېلا چنوی شن او جلال آباد شار مرکزي شی.
ننګرهار امه جبېدی اکوړ جایېس شار معنا دارا خول ګه ننګ = اکوړ ، ګریاګار = جای او هار = شار آنتی کدا. کودن می آنتې ننګهار به کدن بوا شی ګه مه صورت کوچه کیولا اکوړ شار معنا دارا. مېمه رکمیدی اما پشه یی خلکه کوچه اېلو به کدن ګوریا ګه جلال آباد به امه جبېدی شی. خول ګه مه مي آنتې جل آباد یا جلاباد ماګن او وری خلک به اغته کوچه مندو کداکن. ګه دوکه صورت کوچه پشه یی جبېدی مه شارس نامستا پلا صدق کیا. خل ګه جل آباد هم کړکه او جله دې آباد آنتې کدن ګوریا او هم روندې آباد کېنی آنتې. ایلو اغت ګه جلاباد کړکه دې آباد معنا دارا اېمه حقیقت اودای به تاړا با، کورکم ګه ماکن مه شارس نامه جلال الدین اکبر پاچا نامې اودای ګورېن بوا شی ، یو اېمي خاطری واقعیت نه دارا ګه یو شار میدې پوړا ظهیرالدین بابر دنه چوپېوي او پته جېن بوي شی او سه به مي یه باغېلا جوپېویا شن او جله دې یو جای آباد کېویی شې او جلال الدین محمد اکبر تیدې بو پتای پاچا بوا آس، خو اېلو ګه سه پاچا آییک او پشه یی جبی به اېمه پچبله کوچه تانک پوړه هونا حاکمیتي استای دېویا شی میسی خاطری ایلایه انخل لړېویی شې ګه ګویا یو نام جلال الدین باچاس نامې اودای ګورین بوا شی، ګه کورکم ګه اوچېن بیک اما پشه یی خلکنا اېلو نظری ګه یو جل آباد شې صحیح لړا او بتا بیا مندو تې.
هیلو (هډا) دنپور (ادینه پور) سلطانپور او نګار اېمه منطقا یعنی ننګرهرس وری پرانی شارېلیی او مرکزېلیی شن. ننګرهار ګه نګارا هارا رکمیدې به اوا شې دنه هونا ګندهاراس مهم او مرکزی ساحایه اودای ګنن بوا سی. کار ګه وطنس سر آلک ساحا مشرقی ولایت نامیدی یاده باییک مرکزی ننګرهار او کیولوالا رکمیدی جلال آباد شار دروي سی او ابت به لغمان، کونړ او نورستان ولایتېلایه پلا مه ساحاس یا خلکه اصطلاحیدی لوی ننګرهارس مرکزی سی. اېلو ګه ننګرهار هر ګالیا ویند او اېمینده الینا او پینچایه دی پروی باغېلا دارا میسی خاطری همیشه بهار او ګلو هار نامیدی به یاده با او بو ګنات وطنداران کیولوالا رکمیدی اېمینده مېلا او تفریح خاطری میمه جایېګه پاګن.
ننګرهار کوچه جلال آبادس قصر (کوټی) ګه ۱۳۰۵ هجری قمری کاله امیر عبدالرحمن خانی جوپېویا سی، سراج العمارت، باغ کوکب او باغ شاهیس باغېلا که امیر حبیب الله خانی جوپېویا سن، خوګیاڼیس مملا باغ، هډا، درونټاس بند، بهسودس سېوړ او وری تارني او تفریحس وړ جایېلا دارا.
ننګرهارس پوهنتون، دارالمعلمین او نجم المدارس اخندزاده مدرسا مهم تعلیمي او تحصیلی مرکزیلایه اودای سن او هم (ننګرهار) اما وطنس بوړه هونی دوسپټایه اودای سی که (اتحاد مشرقی) نامیدی ۱۲۹۸ هجری شمسی کاله تاسیس بوا سی.
ننګرهار کوچه بو اړودي، مېمان بیی بایکالي او وطن سره اړشچوی پشتونان (شینواری، مهمند، خوګیاڼی، صافی، احمدزی...) تاجک، پشه یی، عرب، اهل هنود او وری قومېلا آن که پښتو، دری او پشه یی جبه دی اغتی کیا. ننګرهارس چپرهار ولسوالیس کنډی باغی لهجا که فارسی او پښتو اکټو کېویی شې بو اړه نېکالی او مزا جب سی که اریکستایدی بندا شریی خوشحال با.
ننګرهاریان بو متمدن، جرګا کیکالی، علم او مولېنی سره مین، تعلیم یافتا، مولېکالي او ادب بیی بایکالي خلک آن که سید جمال الدین افغان، نجم الدین آخندزاده، عبدالرحمن پژواک، محمد موسی شفیق، قیام الدین خادم، مولوی محمد یونس خالص، حاجی عبدالقدیر، شمس الدین مجروح، برهان الدین کشککی، ایمل خان، محمد ګل خان مومند، چکنورس ملا صاحب اختر محمد، کاماس مراد علی صاحب، دوست شینواری، ملک بابا، صدیق الله رښتین، ملنګ جان، توکل بابا، عبدالقدوس پرهیز، اسدالله حصارشاهی وال او آخوند موسی بټې کوټی پیری (که ګونجه دی هاټ ویاییک او شریی پلاییک) بو ګنات مولېکالي، دینی عالمان، سیاستمدار، لککالي، شاعران، خلکنا خدمتګاران او ماهران وړلېویا او جامعایکه پوړا کېویا آن.
ننګرهار بهسود، سرخرود، چپرهار، رودات، کاما، کوزکونړ، دره نور، شیرزاد، حصارک، خوګیاڼی، پچیرواګام، ده بالا، کوټ، اچین، نازیان، دوربابا، شینوار، بټی کوټ، مهمند درا، ګوشتا او لعل پور نامه دی وستو ای ولسوالی او ۹۰۷ لامېلا دارا که جم مساحتی ۷۶۴۱،۰۵ کیلومتر مربع آنتی پولا.
احصاياس مرکزی ادارای ۱۳۹۰ هجری شمسی کاله که کوچینه پلا جم افغانستنس نفوسی ۲۶،۵ ملیون لړېویی سی ننګرهارس توی خلکنا نفوس ۱۴۰۹۶۰۰ جن (۷۲۱۵۰۰ ورګ او ۶۸۸۱۰۰ زییپ) اټکل کېویی سی که کابل او هرات دی پتای لمنګل بو تکالی دارکالي ولایت ګنن ګوریا. مه جملا اودای ۲۰۰۴۰۰ جن جلال آبادس شارستا نفوس او وری جمه دی بو (۱۲۴۷۰۰) جن خوګیاڼی ولسوالیس او کمی (۱۹۶۰۰) جن لعل پور ولسوالیس نفوس سی. سپین غر، تور غر او کشموند (کونډ) غر، مه ساحاس مشهور داره اودای سن که ننګرهرس کنه سنیی چنوی او بو ارک ونټه کیولوالا رکمیدی دره نور، حصارک، خوګیاڼی، شیرزاد، نازیان او وری ساحایی طبیعی جنګله جوله ډولی کېویا سن. میدی اوړتا ننګرهرس کانالستا هنیک پلا مه ولایت کوچه مصنوعی جنګلی او باغېلا به منجه اوی سن که یو لام ننګرهار ولایتس لا بو الینه ګری او آب و هاوستا بیی ګری کوچه اړه نیکالا تاثیر کیویی سی.
نارنج، مالتا، لوکاټ، آمریک، لنګالی، ورمي، کویت، آملوک، دشک، ناک، خرما، پارال، آری، انشاړی، بادام، جلغوزا، زیتون (کیه ولی)، ګوری، مماڼی او وری مه ساحاس باغای او جنګلنستا مېویی او ګوم، ډزا، ژا، اشپاړ، ماش، رومی بانجان، سامیک بانجان، پیاز، ګلپی، کچالو، بادرنګ، کهاری، شکربړی، پاچ، نسک، مونګ، رکم رکم ترکاری، او سبزیجات او وری هټنیس پیداواره اودای سن. ایلای خلک مالداریس لمیلایه او کوګوړنا وړلېنیه به مچوی آن. ننګرهارس ښېوه او دره نورس کراړکی منطقا کوچه بیی نام دارا که جلال آبادس شاریان کیولوالا رکمیدی جوم تلنی چایی پلا اېییکن او ایلای کباب کېیی او ایی پلا اېییکن که بو مزا دارا.
مرمر، لاجورد، بیروج، شوکاڼی، یاقوت، شاه مقصود، ابرک، واړ آسکار، چونا او ګچ اېته معدنی مواد سن که ننګرهارس بیلا بیل ساحایه کوچه پیدا با.
ننګرهار ولایتس مرکز جلال آباد ابتې دنه اما وطنس ګڼ، پوړاپېوی او ډولی شارېلایه اودای سی که جم باید سریی افتخار کمان او تیس لا بو وشنی، پوړاپېنی، ډول او پاک ساتلېنستا کوچه سمړمان. (محمد قادر هوتا )
Qader Hoota یو موضوع محترم محمد زمان کلمانیس پشتو مطلب اودای ترجما (جب پرټان) کیوام سی

بودا (احمد جان مانو لیکنه)

اوس ددی وخت رارسیدلی دی چی،د اصلي اریایې ژبی ( آریک/ پشه یې ) په ژبه کی دننه دننه د (بودا) نوم د هغې د تاریخي ارزښت له مخی چی،د نړۍ په دینې تاریخ او نړیوالو زړو ادیانو په لړ کې خپل ځا نګړی ځای لري تر بحث ا و څیړنې لاندی راولو ،له هر څه دمخه دا باید وګورو او څرګنده یې کړو چی، ایا دا لرغونی تاریخي د (بودا) نوم د ژبی د ادبیاتو له مخې ،کوم چې،په خپل وخت کی رامینځته شویدی ،په هغه وخت کی کومه ژبه ژوندۍ وه اودا ځانته جوته کړو اودا هم په ډاګه کړو چی ،نوموړی نوم له کومې ژبې څخه راوتلی دی او په هغه وخت کی کومه ژبه حاکمه او د بودیزم ددیانت ژبه وه او تر ټولو مهمه خبره داده چی، د (بودا) دنامه مانا څه ده؟ او په کومه ژبه کې ژوندی دی ؟

د(بودا) نوم په پشه یې ( اریک) ژبه کی یو ژوندی نوم دی چی،د بودیزم د رامینځته کیدو له مخه دا په ډاګه کیږي چی، نوموړې ژبه ژوندۍ وه ،دا ځکه چی د بودا نوم د پشه یی ژبې نوم دی چی،تر ننه پوری دا نوم په پشه یې ژبه کی ژوندی دی . زما ددغې ادعا ښه ثبوت زما لاندینۍ توضیح او تشریح ده ،غواړم نوموړی نوم یو دبل پسی په لاندینیو کرښو کی څرګند کړم .

لومړی :

بودا :- دا نوم په پشه یې ژبه کې له دوو برخو د (بُو) د (و) د توري په پیښ د (ډیر/ بسیار) په مانا او د (دا) دبرخی څخه جوړ شویدی چی،د (دا) برخه یې په پشه یې ژبه کی د (دیک/ ورکول/دادن) له مصدر څخه چی،په لاند ی ډول سره یې ګردان تر سره کیږي او د (دا )برخه د مفرد مخاطب د حال زمانې فعل دی په لاس راځي ،لاندیني ګردان ته خپل پام ور اړوو:

دیک/ ورکول /دادن

پشه یې پښتو/دري

آ زه /من دیم / ورکوم / میدهم

تُو ته /تو دیی (دا) /ورکوې / میدهې

سی هغه /اُو دیګا / ورکوې / میدهد

آمو مونږ / ما دیس / ورکوو / میدهیم

ایمو تاسو /شما دیدا /ورکوﺉ /میدهید

تې هغوی /انها دیین (دین) /ورکوي /میدهند

اوس چی،مونږ په نوموړې ګردان کی د (بودا) دنامه دوهمه برخه د (دا) فعل د مفرد مخاطب په صیغه کې تر لاسه کړ او پری و پوهیدو چی، د (دا )فعل په پښتو او دري ژبو کی د (ورکوې / میدهې) مانا افاده کوې ،نو اوس که مونږ د پشه یې ژبی د (بُو /ډیر /بسیار)اود ( دا / ورکوې /میدهې) په لاس راغلې دواړه برخې سره یو ځای ولیکو دالاندی شکل او مانا په لاس راځي ( بُو +دا / بُودا )او مانا ی کیږي (ډیر ورکوې) یا (ډیر ورکوونکی) چی،نوموړۍ په لاس راغلې مانا د (بودا ) دنامه سره چی ویل کیړید خپل وخت پیغمبردی ډیر ښه څنګ لګوې دا په دی مانا چی، پیغمبران د خپل عصر او زمان بشر ته لارښودوونکي او ښوونکي دي مانا دا چی،نوموړي د بشر لپاره د خدای پاک اوامر ور رسوې او هفوی د خدای د غوښتنې څخه د (امر او نهی ) څخه خبروې چې، موخه یې (کول او نه کول )دي ورښیی ،نو اوس دنوموړی نامه (بودا) څخه چی، په پشه یې ژبه کی یې مانا څرګنده شوه او نوموړی نوم نیغ په نیغه د پشه یې ژبې د ادب پوری اړه لرې ،نو اوس دا په ډاګه ویلی شو چی، د (بودا) نوم د پشه یې ژبی یو ترکیبې نوم او د پشه یې ژبی د دوو کلمو څخه په ګډه سره په لاس راځي اود ادبی پلوه ورته (لوی او ستر لارښوود ) ویلې شو .

دوهم :

د لومړۍ توضیح څخه برسیره په پشه یې ژبه کی د (بودا) دنامه په اړوند یو بل زړه پورې ترکیب په پشه یې ژبه کی شتون لري چی،شننه او څیړنه به یې د هندو اروپایې ژبو څیړونکو لپاره اړین او زړه پوری او پشه یې ژبی ویوونکولپاره به هم خورا اغیزمن ثابت اود دی ټکي توضیح به هم ورته عجیبه شانته ښکاره شې چی ، د (بودا ) نوم څرنګ او ولی پشه یې دی ،که څه هم چې، د (بودا) دنامه لغوې مانا د (ډیر ورکوونکی) کیږې ،ددیني او ادبي پلوه یی مانا (لوی او ستر لارښوود اود پوهی خاوند ) کیدای شې ،دا چی مونږ په دی ځای کی د (پوهې /دا نش /دانایې)د کلمی سره ځان مخامخ وینو ،نو ښایې چې، نوموړې د (پوهی/ دانش) کلمه په (اریک/ پشه یې) د اصلي اریایې ژبې له پلوه وڅیړو او ورته ښه ځیر شو چی ، د (بودا )د نامه د (‌بو)د (بُ)دتوري په (پیښ) سره او دوهمه برخه یې چی،د (ودا) برخه ده یو د بل پسی یې شاربو او دا ځانته په ډاګه کوو چی د (بودا) د نامه لومړۍ او دوهمه برخه چی، د (بوُ) او د (ودا) برخې چی د (بوُدا) تاریخي او د خپل د تاریخ د دوران د یوه ستر (دین) نوم دی په منطقي اوعلمی او ادبې ډول سره یې په لرغوني اریایې ژبه ( پشه یې ) کې تر لاسه کوو ،ددغی ادعا د ثبوت او بربنډ وولو لپاره د (بودا )د نامه دواړه برخی د (بُو ) اود (ودا) نومونه سره څیړو ،دا چی په لومړۍ برخه کی د (بُ /بُو) نوم مانامو د (ډیر) په نامه سره مانا او څیړلی دی بیایې تشریح او شننی ته ا ړتیا نشته نیغ په نیغه یی د (ډیر/بسیار) په مانا پیژنو او د اړتیا په وخت کی یې د (ډیر/ بسیار) کلمه په کاروو . اوس به راشو د (بودا) دنامه د (ودا) برخې ته چی د نوموړي نامه دوهمه او مهمه برخه جوړوې ګوروویې .

دریم :

د (بودا) دنامه دوهمه برخه چی، د (ودا) کلمه ده د پشه یې ژبې په ادبیاتو کی یې څیړو ،نوموړی نوم په پشه یې ژبه کی د (وُد یک /ذده کول ،پوهیدل/یاد ګرفتن /دانش) مانا لری ددی کار لپاره ښایې چی له هر څه څخه د مخه د (وُدیک) مصدر ګردان کړو تر څو مونږ د بحث وړ کلمه (ودا) د (بُودا ) دنامه دوهمه او وروستني برخه تر لاسه کړو ،په دی ځای کی (ودیک /ذده کول /پوهید ل) مصدر ګردانوم .

وُدیک /ذده کول/پوهیدل/فهمید ن/دانستن

ذده کوم /می فهمم آ زه /من ودیم/

تو ته/تو ودیې/ذده کوې /می اموزی

سی هغه/ او ودیګا ( ودا) /ذده کوې/ می اموزد

امو مونږ/ما ودیس /ذده کوو /می اموزیم

ایمو تا سی /شما ودیدا /می امو

تی هغوی /انها ودین /می اموزند

د (ودا) کلمه په پشه یې ژبه کی د (پوهی /علم /دانایې) مانا لرې .

د نوموړې مصدر دمفرد غایب د صیغی د(سی/هغه ) د په لاس راغلي د (ودا ) کلمه په پشه یې ژبه کی د (پوهی / دانش) مانا لري چی، دا په لاس راغلی نوم (ودا /وده) په پشه یې ژبه ،پښتو او دري ژبو کې دا یوه څرګنده کلمه ده او د نوموړو ژبو ویوونکي په دی ښه پوهیږي چی، د (وُدا) کلمه ددویو د ژبو ژوندۍ کلمه ده او دا کلمه تل په هغه وخت کی په کاروې چی،کله که یو څوک سپی ،لړم یا مار یا نور داسې ډول حیواناتو یا خزنده وو داړلی یا یې چیچلی وې نو سمدلاسه یې په فکر کې هغه څوک راګرځي چی، د چیچونکو او داړونکو موجوداتو (وده /ودا) ورسره وې یعنی د داړونکو او چیچونکو وروسته یې مرستی ته اړتیا وې چی، معمولآ دکلې کور ملا صاحب یا په افغاني اصطلاح پاډوګر ته ځان وررسوی تر څو یې ورته دم کړی او د متضرر انسان ته په زړه کی تسلآ او ارام را پیدا شې په لوړو پیښو کی نیغ په نیغه د مرسته کوونکې په فکر او خیال کی د (ودی/ ودا/وده) کلمه په ذهن کی راګرځي او هغه زر تر زره د مشخص کس ته چی د نوموړوشیانو دم او دعا (ودا/ وده )ورسره وې ورته ورځي تر څو ورسره مرسته وشې ،له دغوو توضیحاتو څخه دا په ډاګه کیږي چی، د (بودا )د نامه دوهمه برخه (ودا) د پشه یې ژبې کلمه او په پښتو کی ورته (پوهه ) او په (دري) کې ورته (دانش) وایې نو د لوړی توضیح څخه دا په ډاګه کیږي چی ، د (بودا ) دنامه دوهمه برخه د (پوهی/دانش ) او لومړۍ برخه یې چی، د (بُو /ډیر /بسیار )کلمه ده او په ګډه ورڅخه دا لاند ی شکل لاس ته راځي .

( بُ + ودا / بُودا )

(بُو / ډیر/ زیات + ودا /پوهه)

د لوړو توضیحاتو او شننو څخه دا لاندی اشکال په لاس راځي :

بُ + ودا / بُودا

ډیر +پوه / ډیر پوه

دنوموړو برخو د یو ځای کیدو څخه مونږ د ( بُودا ) او د (ډیر پوه) ترکیبونه تر لاسه کوو. ( بُودا /ډیر پوه ) یا د (ډیری پوهی خاوند ) یا د( لوړې پوهی خاوند) تر لاسه کیږی .د لوړی شننی څخه دا په ډاګه شوه چی د (بُودا نوم د پشه یې ژبې اصلي آریایې ژبې (اریک/ پشه یې ) پور ی اړوند نوم دی .دا چی ویل کیږی ،(بودا) د خپل عصر اوزمان پیغمبر تیر شویدی اوتر ننه پوری بودیزم د یوه ستر دین په توګه په نړی کی شتون لری او په لویه کچه سره په دی خاورینه نړۍ کی د (بودا) ددین پیروان په خپل دین او دیانت ویاړي نو دا په ډاګه سره ویلی شو چی ،د پشه یې ژبې د (بودا) دنامه د (پوهی /دانش ) دنامه مانا او (پوهه) د (بُودا) د پیغمبری سره ښه څنګ لګوې او ورسره ډیر ښه ښکاري ،پرته له شک او هیڅ ډول تردید څخه د (پوهی) نوم د ټولو پیغمبرانو یو ویاړلی صفت او د ستر توب نخښه ده او له هر څه څخه مخکی دا د لوی څښتن تعالی یوه ځانګړې ډالۍ ده په دی خاورینه نړۍ کې خپلونازولو پیغمبرانواو د بشر د ښوونکو لپاره .

یادونه :

د لوړې توضیح او تشریح څخه موخه دا ده چی ، د هندو اروپایې ژبو څیړونکو او د نوموړې (اریک/پشه یې ) ژبې د نظر خاوندانو ته دا په ډاګه شې چی،اصلې اریایې ژبې (اریک /پشه یې) ژوند د میلاد څخه پنځه،پنځه نیم سوه کاله د مخه د (بودیزم) په زمانه کی (اریک /پشه یې ) لا یوه ژوندۍ او د بودیزم ددیانت د زمانۍ د بحث وړ ژبه وه او د هندو اروپایې ژبو څیړونکو هغه نظریه چی ،ګویا اصلي اریایې ژبه د میلاد څخه پوره څوارلس سوه کاله له مخه مړه شویده نادرست ثابتوې دا څکه چی، دا ژبه لا تر بودیزم پوری یوه ژوندی او د بودایانو د دین د زکراو لوی خدای ته د زاری او عبادت ژبه وه،ددغی کار د لا ښه څرګندیدو په خاطر به یوه بله خورا زړه پوری لیکنه علاقمندانو او د پشه یې ژبی ویوونکو او د هندو اروپای ژبو پوهانو او ښاغلو څیړونکو ته وړاندی شې چی ،د نوموړې ژبې په څیړنه کی له سره نوې هلې ځلې او کار پیل کړی او پشه یان د خپلی مورنۍ ژبې له سترتوب او عظمت څخه خبر، اګاه او پری وویاړي او د خپلې مورنۍ ژبې دلا ډیر چوپړ او پرمختګ لپاره لستوڼي را ونغاړي او خپلې ملاګاني ټینګی او کلکی وتړې او ورته کار وکړې تر څو د تیر تاریخ تورتم ګوډونه او کونجونه په خپلو هلو ځلو سره روښانه اوورڼوې او د هندو اروپایې ژبو څیړونکو د لا تشویق او ترغیب لپاره لاره حواره او جوړه کړي تر څو هغوی د خپلو علمې او تخنیکې امکا ناتو په مرسته اصلې اریایې ژبی (اریک / پشه یې ) ته او خپلو ژبود پرمختګ لپاره نوۍ هلې ځلې پیل کړې .

دهندو اروپایې ژبو څیړونکو ته، پشه یې ژبه د بودا د عبادت ژبه
 

د دوه زره لسم کال د دنمارک د ژمې په سړو ورځو او شپو کی د عادت سره سم هره ورځ به د اوسیدو په  سیمه کې د سهار او غرمې تر مینځ وخت کې په لسو او یوولسو بجو د تودو جامو په اغوستلو به له کوره څخه د ګرزیدا په خاطر وتلم ،د ډیر وخت لپاره مې د یکشنبو په ورځوکی د اوسیدو د کور تر څنګ چی، د ځوانانو د را ټولیدو سالون او ورسره نښتې وړکتون وو د نوموړي ځای په مخکی می یوه سره لوحه چی، په ویتنامي ژبه لیکنه پری کښل شوی وه لیدله ،له ورځو یوه ورځ وه چی ، یوسړي لګیا دی او هغه سره اوسپنیزه لوحه پخپل ځای کی دروې چی، سترګی می پری ولګیدي ،لومړی مې ورته په دنمارکۍ ژبه کی سلام واچاوه هغه هم راته په ورین تندي او خوشحاله اواز ځواب راکړ ،سم دستي می ورنه پوښتنه وکړه دا  لوحه زه کله کله دلته وینم دا د څه لپاره او څه مانا لرې ،ده راته په ډیر ادب اودرناوې ځواب راکړ چی،زه دلته هره یکشنبه له یوولسو بجو څخه نیولې د ماسپښین تر یوې بجی پوری د« بودایې» دیانت عبادت او سپورت کورس لرم . ماورته وویل زه کولای شم او اجازه لرم چی ، ستاسی د کورس څرنګوالی ووینم چی څه ډول دی ،ده راته بلنه راکړه او زه هم ورسره هغې خونۍ ته ورننوتم په کوم ځای کی چی، د ښوونی ځای وو.
لنډه دا چی ،د نوموړی سره مې یو ځانګړی ډول د سپورت په ژوند کی د لومړې ځل لپاره چی ما کله نه لیدلی اونه کتلی وه پیل کړ،نوموړې مخکی له مخکی یوه دعا راته ولوستله کومه چی،د سپورت په تر سره کولو کی باید وویل شې ،ما هم په پوره ادب او د هغه په شان دناستی د تر سره کولو سره پوره تقلید(پیښې) وکړی اوهغه می دهغه سره د ویتنامی ژبی د تلفظ سره ورسره تکراراوه ،دوه دری واری می د هغه سره د هغه په شانتې تکراراوه ،خو ماته په لومړې سر کې د الفاظو پته نه لګیدله ، نوموړی سپورت یو ډول بودایې عبادت او په ضمن کی د هغویو ددیانت یو ډول سپورت هم دی د پارسی ژبی د (یک تیر و دو فاخته) سره برابر وو.په هر حال دا سپورت ورسره ما هم دری یکشنبی پر مخ یووړ او هغه دعا به ما هم ورسره په دقت سره تکراروله چی نا څاپه مې ددعا په لوستلو سر خلاص شو او ښه ورته ځیر شوم چی، خدایږو دا لوستنه راته ډیره اسانه ښکاره شوه،حیران او هک پک شانته شوم اوداسی راته وبریښیده ګویا چی،دا په پشه یې ژبه کی ده یا د پشا یې ژبې دعا او جمله ده لږ خوښ شانته شوم او بیا می د نوموړې دعا دری حرفه واړول راواړول چې هغه د ( ز)د لاتینې ژبې د( ځیټ)اوبل توری یې د لاتینی ژبی د(ډي) توری او وروستنی یې د (ف) توری وو هغه دری واړه می په خپل زړه کی دننه دیو اوبل پسی د پشه یې ژبې د (ش) اود (ت) اود (پ) په تورو واړول او بیا می د ځانه سره زمزمه کړل ،ناببره ټوله جمله د پشه یې ژبی په زړه پوری او حیرانوونکې جمله واوښتله او وروسته له هغی می دا په لاس راغلی غونډله (جمله) د خوښیو په ولولو کی سره غبرګوله او راغبرګوله او ورته حیران او هک پک به پاتی شوم  کله چی،می نوموړی کرښه چی ډیره لنډه وه، څو څو واری تکرار او را تکرار کړه او ښه می پری یقین راغی او دا می د خوښیو په ولولو کی راسره مل شوه او دا راته ښه جوته شوه چی، دا جمله سل په سلو کی یو ه پشه یې جمله او د پشه یې ژبی د خورا قوي ادب یوه ښکلې او بی نظیره ټوټه او د (بودا) د دیانت ددعا او عبادت بیخ ،بنیاد او بنسټ جوړوې لا پسی خوښ او په خپل جامو کی نه ځاییدم اولا پسې خوټیدلم ،مغروریدلم اود خوښیو په سمندر کی لاهو کیدم د وجود په دننه دننه کی د زړه په تل کې ددغو زړو شرابو د څښلو پرته د شرابو دخم (خوم) د سر پوښ په پرانیستلو اود مست بوی په احساس مستي را کی پیدا شوه د خوښیو نسیم را وچلید او د پسرلې دغوړیدلي ګلاب د ګل غوندی ټول انرژي انرژي شوم راوټوکیدم مسکۍ شانته غوټۍ شوم راوغوړیدم جوش او خروش شوم د سره ګلاب په شان له قوته ډک پک اود خوشبویو په نسیم کې الوول ،تاو راتاواود خپلې مستۍ په هستې کی ډوب اومست شوم ،بیرته په خود شوم د ځان سره مسکې شانته شوم او د خپلې څیړنی دنیا ګې ته په پوره فکر او احساس سره بیرته راستون شوم په ورو ورو می ځان د هغی بیخودې څخه چی ماته پیدا شوی وو راووتلم او وروسته می یو ډوب او ژور اوسیلی وویسته او په ورو ورو،کرار کرار، ارام ارام په حال شوم ،ګورم چی، پخپل ځای یم او په ډیر ځیر ځیر په مخکی ناست ویتنامی دوست ته چی، زما د څوتیرو یکشنبو انډیوال او ښوونکی دی ورته ګورم ،هغه هم ماته او زما راپیدا شوې حالت ته حیران ،حیران او ناکراره غوندی ښکارې ، په ورو او ارام اوازیې را څخه وپوښتل چی،خبره څه ده څه در پیښ شوې ؟
ما ورته په ځواب کی وویل داسی راته ښکارې چی، دا جمله چی، تاسی یې وایې ماته زما د مورنﺉ ژبی سکنۍ او اشنا جمله بریښي او زه یې په مانا هم پوهیږم او دا جمله یوه روحاني جمله ده ،دا یوه خورا زړه پوری ادبی او د څښتن تعالی د تصدیق کولو،پیژندلو او منلو مانا او مفهوم افاده کوې او د انسان د عجز او ناتوانﺉ او لوی خدای ته د تسلیم او سر ټیټولو مانا او مفهوم افاده کوې،اوریدونکي چی، زماارزونه او تشریح واوریده ډیر حیران شو او د حیرت په نړۍ کی ډوب شو او ډیر په حیرانتیا یې راته کتل تا به ویل چی اوس می په سترګو کې راننوځي وروسته له یوې لنډی دمی یې راته وویل ،په رښتیا تاسی ددې جملی په مانا پوهیږی؟
ما ورته وویل هوکې په ډیر لږ توپیر او یواځي د دریوو حرفو په اوښتون سره ټوله جمله سل په سلو کې اصلي اریایې (اریک/ پشه یې) ده. اوس به راشو د بحث اصلي جملې ته ،هغه لرغوني جمله چی،ناببره کشف شوه اوهغه د پشه یې ژبې د لوړ ادب یوه پټه خزانه ده اود نوموړې ژبی دلرغونتوب اود هغی د ارزښت سره اړه لري او د پشه یې ژبی د قوت اولوړ ادب یوه ستره او ارزښتمنده نښه ده او دا مونږ ته را په ګوته کوی چی،د هندو اروپایې ژبو د څیړونکو هغه نظریه چی ،ګویا اصلي اریایې ژبه د میلاد څخه1400 کاله د مخه مړه ګڼل شویده نادرسته ثابتوې او یو ځل بیا ددغی په اصطلاح د (بودایې) جملې لاندینﺉ څیړنه او شاربنه به د هندو اروپایې ژبو څیړونکو ته په ډاګه کړې چی دا ژبه د بودایې دین په وجود کی لا تر اوسه پوری ژوندۍ ده که څه هم د بشر د تاریخ په اوږدو کی نوموړې ژبی به ډیری ناخوالی او سړی او تودې لیدلی وې خو سره له دی هم  په لرغونو ژبواو ادبیاتو کی لکه د چندړ د ونی په شان هڅکه غاړه ولاړه ده .
زمونږ د څیړنی اصلي (بودایې) غونډله په ویتنامي ژبه کی په لاندی ډول ده :
Nam Mo A  Zi Da Fak
دا هغه جمله ده چی،په ویتنامې ژبه کې کټ مټ تلفظ کیږي .
اوس به راشود لوړې ویتنامې ژبې جملی ته چی په لاتیني لیکل شوې ده که د هغې ځینوحروفو ادلون او بدلون ته پام وکړو چی، د ادلون او بدلون په پایله کی مونږ ته د جملی کوم شکل را ښایې .
په دی برخه کی زه د ویتنامي ژبی د حروفو په بدلون سره نیغ په نیغه د پشه یې جمله لیکم تر څو محترم لوستونکي یې پخپله توپیر او د حروفو اوښتون ته پام وکړی او پری وپوهیږي چی،ددواړو ژبو ویتنامې او پشه یې ژبه کې څومره توپیر دی او وروسته له نوموړې په لاس راغلې لهجوې توپیر څخه به زه د نوموړې جملی د مانا په لیکلو پیل وکړم.
په پشه یې ژبه کی د نوموړی جملی لاتیني ډول :
Nam  Mo  A  Shi   Ta  Pak
اوس د نوموړې ژبې (پشه يې) هره یوه لاتیني کلمه او حرف د یو او بل پسی په جلا جلا ډول سره تشریح کوو.
:Nam
دا کلمه په پشه یې ژبه کی د پشه یانو په ادب کی ژوندۍ ده ،دا کلمه په( پښتو، دري اوعربې) ژبو کی په ترتیب سره د (نوم،نام اود اسم)مانا لري چی ،د لاتینې( نیم یا نام) په پشه یې ژبه کی د (نام) کلمه ده اوس چی مونږ نوموړی پشه یې کلمه مانا کړه ،ښایې ورپسی د لاتیني دوهمه کلمه و لیکو.
:Mo
داکلمه هم د پشه یې ژبی یو ژوندۍ کلمه ده او په (پښتو ،دري) ژبو کی په تر تیب سره دا مانا ګانې لري (دي، ات ) مثالونه یې د لومړۍ پرخی سره داس لیکل کیږي او وروسته یې مانا لیکل کیږې لکه :
پښتو : نوم +دی / نوم دی .
دري: نام + ات / نام ات  .
اوس نو مونږ د پورتنيو په لاس راغلو کلماتو مانا وې یو د بل سره یو ځای لیکو او په لاس راغلو ماناوو ته یې پام کوو چی،په پشه یې ،پښتو او دري) ژبو کی کومې ماناوې او شکلونه تر لاسه کیږې او څومره پشه یې ژبی سره مشابهت لري.

 Nam+mo= Nammo
اوس چی مونږ د دا لوړ په لاتین لیکل شوی ترکیب تر لاسه کړ نو په (پشه یې ،پښتو  او دري) ژبو کی په تر تیب سره دا ترکیب مانا کوو.
 پښتو : نوم+ دی / نوم دی .
دري : نام + ات / نامت
پشه یې :  نام +مو/ نامو
Nam+mo /NamMo
دنوموړې لاتیني جملې څخه دا په ډاګه کیږي چې ،نوموړی جمله د شکل او تلفظ له پلوه هډو د پشه یې جملی څخه توپیر نلري او په پښتو او دري ژبو کی یې مانا داسې ده ( نوم دی) او( نامت) او په پشه یې ژبه کی یې مانا (نامو) دی . اوس به راشو د ( آ ) :
: دنوموړی لاتیني ویتنامې جملې  دریمه برخه چی، په پښتو ،درې او پشه یې ژبو کیې مانا په ترتیب سره دA
( هو،بلی او( آ) .
اوس به دا په لاس راغلې مانا ( هو ) او(بلی) او (آ )  د په لاس راغلې د لاتیني د (نامو/ نوم دی) سره یو ځای لیکو او وروسته دری واړه په لاس راغلې کلمې سره یو ځای لیکو .

Nam+Mo+A  /Nam Mo A.
اوس چی،مونږ دا پاسنﺉ دری کلمې او د هغویو مانا مو هم ولیکله اوس به بیا ورڅخه یوه شریکه جمله او شریکه مانا ولیکو چی، څه ډول مانا او مفهوم ترینه اخیستلی شو.
د ( آ ) کلمه چې موخه می د لاتینې حرف دی په پشه یې ژبه کی یې مانا د پښتو ژبی د ( هو) اود دری ژبې د (بلی ) مانا ورکوې اوس که مونږ د په لاس راغلو کلماتو مانا وې یو د بل سره په څنګ کی ولیکو دا لاندینی شکل او لاندینﺉ مانا تری تر لاسه کیږي.
 نام / نوم ،نام .
مو / دې ،ات .
آ  / هو  ،بلې  .
دری واړه  پشه یې ، پښتو او دری  په لاس راغلې کلمات یو د بل سره تړو او بیایې اشکالو او ماناوو ته ګورو.
نام + مو + آ / نامو آ / آ نامو
نوم +دې + دی / نوم دی هو /هو نوم دی .
نام + ات + بلی  / نا م ات بلی /بلی نام ات (بلی نامت )
خو که مونږ د پشه یې لاس ته راغلې جملی ته ښه ځیر شو او پام ورته وکړو نو د لاتیني ( ویتنامې ) د دریو لومړنیو ټوټو څخه هډو توپیر نه لرې او کټ مټ سره یو شی دي . اوس غواړم پاتی دری واړه لاتیني کلمی راسأ په پشه یې ، پښتو او دري ژبو کې ولیکم چی، ډیر د لوستونکو د ستړتیا باعث نه شم .
Shi Ta Pak.
 : دا لاتیني (پشه یې ) کلمه په پښتو او دري ژبو کی یو د بل پسې مانا کیږي ، (دې ) او ( است)Shi

)  : دا لاتیني ( پشه یې ) کلمه په پښتو او درې  ژبو کې یو د بل پسی مانا کوو ، پهTa
Shi +ta= Shita, shit

په لوړو کلماتو کې چی،( شیتا ، شیت) کلیمې دې چی،دا دواړه کلیمي په پشه یې ژبه کی یوه مانا لرې دواړه کلیمې په پښتو اودري ژبو کی د ( دی) اود (است)مانا لرې ځنی پشه یان نوموړي کلمات د (شیتـ / دی) اود (شیتا/ دی) په ډولونو سره تلفظ کوې چی، همدا نن هم پشه یان په نوموړو اشکالو سره په کار وړي ،دا چی، اوس مونږ د پشه یې ژبې د (شیت، شیتا / دی /است) په مانا پوه شولو، په پشه یې ژبه کی ژوندي لرو ،نو په اصطلاح د (بودیستانو) د عبادت د (دعا) ورو ستۍ برخه  د (پاک) کلیمه چی،په پښتو او درې کې هم ورته
) پاک ،سپیڅلي مانا لری .Pakد(

که او س مونږ پاسني د بودایې دیانت د (شیتا او د پاک)نومونه یو ځای مانا کړو داسی مانا کیږې. (
شیتا+ پاک = شیتا پاک = دی سپیڅلی / پاک است ) په لاس راځې د پورتنﺉ توضیح څخه دا په ډاګه کیږي چی، د (دبودا یې) دیانت دا لاندینﺉ د عبادت دعا او ټول په لاس راغلي کلمات یو ځای لیکو او بیا یې په پښتو او دري ژبو کی مانا کوو .
Nam +mo (Nammo) +A +Shita +pak.

اوس که مونږ لوړې لاتیني جملی ته چی ،د (بودا ) دعا ده او د پشه یې ژبې د څلورو کلیمو د ( نامو + آ + شیتا +پاک) یعنی (نامو آ شیتا پاک) پښتو او دري ژباړه یې ( نوم دې دی پا ک ) یا (نوم  دی هوکی سپیڅلی دی )دري (نامت بلی است پاک ،مقدس)  بودا د خپل لوی څښتن تعالی په وړاندی ځان تسلیم ګڼي او برسیره پر دی په دغی دعا کی (بودا) پرته له شریکه او پرته د کومې  رابطې او واسطی خپل خدای ته خطاب کوې  او ورته وایې چی ( هوکی ستا نوم پاک سپیڅلی او مقدس دی) یعنی دا چی پرته له ستا له ‌ذ ات څخه بل ذ ات او قدرت وجود نلرې او زه درته تسلیم یم .
له نوموړې جملی څخه دا په ډاګه کیږي چی، (بودا ) د خپل څښتن سره څوک شریک نه نیسی او راسا د خپل مقدس ذات سره خپله رابطه ټینګوې او په یوه خدای خپل باور او ایمان څرګندوې او (یکتا پرست دی) .
یادونه :
د نوموړۍ څیړنی او شننی څخه دا په ډاګه کیږی چی، پشه یې ژبه د ( بودا) په زمانه کی ژوندۍ او تر ننه پوری بودایان په پشه یې ژبه خپل ورځني عبادتونه تر سره کوې .
په درناوې

مانو

رسم و رواج اقوام پشه یی در عروسی

رادیو آزادی : پشه یی ها یکی از اقوام ساکن در افغانستان و از شاخه های نژاد آریاییست. پشه یی ها اکثراً در قسمت های جنوب و جنوب شرقی سلسله کوه های هندوکش و به صورت کم و بیش در دیگر مناطق افغانستان زنده گی دارند.

پشه یی ها مثل سایر اقوام افغانستان رسم و رواج های خاصی خود را دارند از جمله یکی هم رسم و رواج های پشه یی ها در موقع عروسی است که از یک منطقه تا منطقه دیگر با کمی تفاوت اجرا می شود.

مراسم عروسی پشه یی ها نسبتاً ساده و کم مصرف است و حتی در بعضی جاها طویانه هم گرفته نمی شود.

در مراسم عروسی پشه یی ها علاوه بر خویشاوندان همه افراد قریه را به صرف نان دعوت می کنند و این عروسی دو الی پنج روز را در بر می گیرد، البته موسیقی به صورت دسته جمعی اجرا می شود.

در سابق برای بردن عروس رواج بود که دولی و یا اسپ را با پارچه های زیبای مخمل می آراستند و او را به خانه شوهر می بردند، اما امروزه به ندرت در بعضی محله ها عروس را با دولی می برند.

در برنامهء در امتداد لحظه ها گزارشی در بارهء رسم و رواج های مخصوص عروسی پشه یی های افغانستان تقدیم می شود.

تهیه کننده: مهریه انوری

این هم گزارش صوتی از رادیو آزادی

با کلیک روی همین متن، این برنامه را می توان شنید!

این هم لینک مطلب http://da.azadiradio.org/content/transcript/16799035.html

د لغمان پنځمه ولسوالي(بادپښ) رسماً پرانستل شوه

تاند: (پنجشنبه/حمل۱۱) په هغو مراسمو کې، چې د پنجشنې په ورځ د لغمان ولایت د پنځمې ولسوالۍ بادپښ د پرانستلو لپاره په دې غرنۍ ولسوالۍ کې جوړ شوي و، د دغه ولایت والي محمد اقبال عزیزي په خپلو خبرو کې سید احمد صافی د ولسوال او جګړن عبدالله د امنیې قومندان په توګه د سیمې خلکو ته ورمعرفي کړل، او په خلکو يې غږوکړ، چې خپل دوه سوه زامن د دې ولسوالۍ د امنيت ساتلو په موخه د ملي پولیسو لیکو ته وروپېژني څو د خپلې سیمې امنیت په خپله وساتي. پځنمه ولسوالۍ باد پښ په رسمي توګه پرانېستل شوه

د سيمې یو قومي مشررسول خان له دولته بیا ژر ترژره د هغو بندیانو د خوشې کېدولو غوښتنه وکړه، چې دوه اونۍ وړاندې د دغې ولسوالۍ په اړوندو سیمو کې د افغان او بهرنیو ځواکونو لخوا د عملیاتو پرمهال نیول شوي و، خو زیاته يې کړه، چې په دغو عملیاتو کې  د سیمې خلکو ته هیڅ راز زیان نه دی اوښتی، او له دولته یې په کلکه غوښتنه وکړه، چې د دې سیمې پوهنې، برېښنا، روغتیا، بیارغونې ته ځانګړې پاملرنه وکړي.

د لغمان والي محمد اقبال عزیزي له خلکو سره ژمنه وکړه، چې بادپښ کې به په نژدې راتلونکې کې کلینکونه، ښوونځي، د لویو او وړو ویالو د پخولو او د بندونو د جوړولو چارې پیل او همداراز د دغې ولسوالۍ لپاره ټول اداري تشکیلات له همدغې سیمې وټاکي او خلک به ضرور د امنیت او د سولې په راوستلو کې هراړخېزه مرسته او همکاري کوي، او ژربه د عملیاتو پرمهال  نیول شوي کسان له بنه خوشې شي. باد پښ ولسوالۍ په داسې حال کې د لغمان د پنځمې ولسوالۍ په توګه پرانېستل کيږي، چې د سیمه ایزو چارواکو په خبره شاوخوا دوه میاشتې وړاندې يې د ولسمشر لخوا منظوري شوې وه. باد پښ ولسوالۍ ګړوچ ته نژدې پرته سیمه ده، چې شاوخوا دوه کاله د مخه په دغه سیمه د امریکايي ځواکونو په هوايي بمبارۍ کې لږترلږه ۳۴ ملکي کسان او په لسګونه نور ټپیان شوي و. یاده دې وي، چې د لغمان مرکز مهترلام ښار له هغو اوو سیمو څخه یوه ده، چې ولسمشر کرزي د روانې میاشتې په دویمه اعلان وکړ، چې د دغې سیمې امنیتي چارې د روان کال د چنګاښ په میاشت کې افغان امنيتي ځواکونو ته سپارل کېږي، همداراز لغمان څلورې نورې قرغه يي، الینګار، الیشنګ، دولت شاه ولسوالۍ لري، چې دا دی د باد پښ په شمول پنځه ولسوالۍ شوې.

ګندا هارا GANDAHARA (احمدجان ماڼو)

ګانداهارا د بودیزم د دیانت د زمانې یو مشهور نوم دی ،چی دتاریخ له پلوه دکوشانیانو دځلانددوران او د کنیشکا پاچا د پاچاهی په وخت کې د بودیزم ددیانت ،پرمختګ ،ترقې ،کلتور اودهغی زمانی ،دین او ددین برتري او لوړښت په زړو او منسوخو ادیانو په ګوته کوې د کنیشکا د پاچاهی په وخت کی د بودیزم او د هفې زمانی د بودیستانو فکري او هنري اړخ باندی خورا ډیر تاکید کیږي که څه هم  په دې اړوند زه د نوموړي ځلاند عصر په تاریخ او جغرافبه کار نلرم یواځی اویواځی غواړم د بودیزم د زمانی د ګنداهارا د ښکلي  نوم په هکله د اصلي اریایې ژبی (اریک /پشه یې)ژبی له پلوه د نوموړي نامه د مانا او د هغی په اړوند هغه ماناګاني ،چی ښاغلو ژب پوهانو کړیدي او ماناوې یې ورته کښلي دي د ګران هیواد د لرغونی اریایې ژبی پشه یې سره یې په پرتله کی وڅیړم او د پشه یې ژبی د ګانداهارا د کلیمې مانا په پشه یې ژبه کې ښکاره کړم او ښاغلو ژب پوهانو او تاریخ پوهانو ته یې د نوی نظر او نوې مانا په خاطر وړاندی کړم تر څو د ګانداهارا نامه ته مونږ یو او پر ځای مانا را پیدا او راتلونکو نسلونو ته یې په میراث پریږدو او د ژبني اړخه پری وپو هیږو ،چې نوموړی نوم په رښتیا سره د کومې ژبی پوری اړه لري او رښتیني  مانایې څه ده د مانا او مفهوم په هکله یې ما تل ډیر سوچونه وهلي دي او دا چې ددغه نامه په هکله ما ډیر سوچ کاوه ،نوم په ما ډیر ښه  لګیده په هکله به یې په سوچونو کی ډوب شوم په پای کی د ی نتیجی ته ورسیدم،چی څه مانا لری او د ګاندهارا مانا چیرته  پیدا کړم ،چې د پوهانو د منلو او بحث وړ وې د ډیرو چورتونو وروسته دا راته ښه ښکاره شوه ،چی نوموړی نوم ،چې د پوهانو د منلو وړ وې په نړیواله انسایکلو پیدیا کې تر لاسه کړم  هماغه وو ،چی نوموړې ځای ته می مراجعه وکړه او د لرغوني ګانداهارا په اړوند می تری وپوښتل ،چی د نوموړي نامه مانا راته وښايې ،هماغه وه ،چی یوه صفحه راغله او د نامه مانا می هلته داسی پیدا کړه ،چی په انګریزی ژبه لیکل شوې وو،  .

 The meaning of the Gandahara is "sweet, scent and fragrance."
دا لاندی ماناوې افاده کوې د پښتو انګریزي ډیکشنری څخه په مرسته اخیستلو داماناوې
«خوږ ،خوش بوی او خوش بوی»چې لومړۍ مانا یې خوږ او دوهمه او دریمه مانا یې خوش بوی)ده ،چی یو ځایې مانا یې (زړه پوری خوش بویې) کیږي چی،دا مانا یې د مفهوم له مخی د دیانت د نامه سره ښه او جوخت څنګ لګوي په مجموع کی نوموړې انګریزي ماناوی په پښتو ژبه کی همدا مانا افاده کوې ،که مونږ ښه ځیر شو د عبادت ځایونه لا د لرغونو دیني زمانو څخه رانیولی تر ننه پوری په ښه خوش بوی لرونکو عطرونو او خوش بویه ګلونو او مزیدارو او زړه پوری عطرونو نمانځل کیږي اوزړه پوری خوش بویه عطرونه پکې شیندل کیږي او ښکلي اوزړه پورې خوش بویی ترینه را پورته کیږي . ښایې د اینسیکلو پیدیا (خوږه خوش بویې یا زړه پوری خوش بویې) د نومړو دیني عقایدو صفت او مانا وې ،چی په ظاهره کی دا مانا د هغې زمانې د بوت تون او د ننیو اسلامی دمقدسو مکانونو د پاکی ،نظافت او د ښو خوش بویونو څخه نمایندګي کوې .که چیری مونږ له لرغونو زمانو څخه ترننه پوری ټول ادیان وڅیړو د ښو او ښکلو خوش بویونو مانا او مفهوم ترینه افاده کیږي دا په دی خاطر ،چی ټول مقدس ځایونه لکه،اورتونونه، کنیساګانې، کلیسا ګانې،مندرونه ،بوت تونونه ،نمزدکونه ( جماعتونه) او نني نوې مشرق الازکارونه چې،د پاک پروردګار په ویاړ د زکر ،عبادت او د هغی دنمانځنې لپاره دښکلو او پاکو مانځي جامو په اغوستلو او زړه پورو خوشبویونو په استعمالولو سره معتقد د الهي مومنان اوعقیده لرونکی بندګان او د ادیانو پورې اړوند مومنان،چې د ستر خالق په وړاندی عبادت او ورسره دراز او نیاز هیله په زړه کی لري ورته ورځي او د خپل خالق نمانځنه کوې یو مجازي مانا او مفهوم افاده کوې ،چی د ګانداهارا دنامه اصلي مانا نه افاده کوې،چی د نوموړي نوم اصلي مانا به زه اوس په منطقي او مادي شکل سره د اصلي اریایې ژبی (اریک/ پشه یې ) ژبه کې په یو ښکلي ترکیب کی ښاغلو لوستونکو او ګانداهارا د کلمې علاقمندانو او ژب پوهانو ته وړاندې کړم او دا ورته پخپله د ګنداهارا په نوم کی ،چی د پشه یې ژبی له پلوه یو ترکیبي نوم دی په ډاګه کړم ،چی د ګنداهارا نوم او پشه یې ژبه لا د بودیزم په زمانه کی یو ژوندی نوم او ژوندۍ ژبه وه او تر ننه پوری دا نوم په پشه یې ژبه کی ژوندی دی .ددی کار لپاره،چی زما پورتنی ادعا درسته ثابته شې د ګران هیواد افغانستان په لرغوني اریایې ژبه کی یې په لاندی ډول سره په څیړنه ،تحلیل او تجزیه پیل کوم . 
GANDAHARA
ګانداهارا
د ګنداهارا/ ګانداهارا: دا نوم زمونږ دګران او لرغوني هیواد په لرغوني اریانا او د نني افغانستان په لرغوني پشه یې ژبه کی د پشه یې ژبی په دوو ژوندیو مصدرونو کی روغ رمټ لکه د الماسو ددوو غمو په شان ،چی د ګانداهارا د نامه دوجود د ښکلا، جلا او د ځلا جوړوونکي او د هغې د مادي وجود ښودونکی دی ژوندی دی په لاندی ډول.
ثبوت :
د ګنداهارا نوم په پشه یې ژبه کې د پشه یې ژبی له دوو ځانګړو مصدرونو لکه : د (ګنیک / شمیرل ،ګڼل) له مصدر څخه یې لومړۍ برخه(ګندا ،ګاندا/ویې شمیره، ویې ګڼه) په لاس راځي ددی کار د ثبوت لپاره ښایې مونږ لومړی د (ګنیک/ شمیرل ،ګڼل) له مصدر څخه افعال جوړ کړو ددی کار لپاره د نوموړې مصدر په حال زمانه کی ګردانول په کار دي تر څو ورڅخه لازم فعل په لاس راوړو.
ګنیک ،ګانیک /ګڼل ،شمیرل
پشه یې ضمیر       پښتو ضمیر        پشه یې فعل       پښتو فعل
آ  (مم)                زه                   ګنیم،ګانیم          ګڼم،شمیرم
تو                     ته                    ګني،ګاني          ګڼی ،شمیرې
سی                   هغه                  ګنګا،ګانګا           ګڼي ،شمیري
امو                    مونږ                ګنس،ګانیس       ګڼو ،شمیرو
ایمو                   تاسي                ګندا ،ګاندا        ګڼې وشمیرﺉ 
 تی                   هغوی               ګنین ،ګانین       ګڼي ،شمیري
اود نوموړي مصدر امري فعلونه دادي:
د مفرد مخاطب لپاره  امري فعل           ګا نا، ګنا
د جمع مخاطب لپاره یې امري فعل        ګا نادا ،ګندا .
    اوس چی، مونږ د ضرورت وړ د امر فعل د (ایمو/ تاسی) په ضمیر کی تر لاسه کړ چی، د پشه یې ژبی د(ګندا،ګاندا /ګڼې،ویې شمیرﺉ) افعال په لاس راځي اوس چی، مونږد( ګاندا/هارا) د نامه لومړۍ برخه په لاس راوړه او پر دی وپوهیدو چی، په لاس راغلې د (ګندا/ګاندا) کلمه د (ګانداهارا)د نامه د لومړۍ برخې سکنﺉ او کټ مټ ورته نوم او برخه ده او زما د ادعا ټینګ او کلک ثبوت دی اوس نو دا په ډاګه ویلی شو چی، د ګنداهارا د نامه لومړۍ برخه(ګاندا،ګندا) د پشه یې ژبی د (ګنیک ،ګانیک/ ګڼل، شمیرل) د مصدر یو ژوندی مادي او حیات امري فعل دی چی،هر یو دعقل او فکر خاوند به دا ومني چی،نوموړی فعل په لرغوني اریایې ژبه پشه یې کی له لرغونی زماني څخه تر ننه پوری په خپل ټاټوبي افغانستان کی ژوندی دی او د هغی ادبی قوت سره چی،پشه یې ژبه یې لري او د بودیزم د تمدن په دوران کی یې درلودلا تر ننه پوری په پشه يی ژبه کی د ګانداهارا نوم  شتون لري اودا راته په ګوته کوې چی،د ګانداهارا نوم کټ مټ پشه یې نوم دی.
 اوس مونږ د ګانداهارا د نامه دوهمه برخه (هارا ،ارا ) په کلیمه او د هغې په مصدر او فعل بحث کوو او ګورو چی، (هارا،ارا) په پشه یې ژبه کی شته دی او که نشته دی .
هوکی نوموړی نوم په پشه یې ژبه کی شته دی او مصدر یې  (اریک ،هاریک/اوریدل،شنیدن) دی ددغه کار لپاره هم په کار دي چی، د «اریک/هاریک» مصدر څخه افعال په لاس راوړو او وروسته یې د« ګانداهارا »د نامه ددوهمی برخی سره په پرتله کی وڅیړو ،په پشه یې ژبه کې «اریک او هاریک» دواړه یو مصدر دی خو پشیان ورونه دا نومونه په دواړو ډولونو تلفظ کوې لکه په پښتو ژبه کی چی، اوریدل/ ارویدل دي، که نه نو دواړه سره د یوه مصدر  دي لکه« ګاندا او ګندا» په افعالو کی هم همدا قانون چلیږي اودواړه سره یو شانته افعال دي یو د بل سره هډو توپیر نلري.
 اوس به راشو د ګنداهارا د نامه دوهمې برخې ته چی،د هاریک /اوریدل؛ مصدر دی هغه هم ګردانوو تر څو مورد نظر فعل په لاس راوړو په لاندی ډول.
هاریک/اوریدل
پشه یې      پښتو            پشه یې فعل           پښتو فعل
آ (مم)        زه              هاریم / اریم           اورم
تو            ته              هارییې ارییې         اوری
سی          هغه            هاریګا/اریګا/هاریا   اوري
امو           مونږ          هاریس /اریس         اورو
ایمو          تاسو           هاریدا/اریدا            اورﺉ
تی           هغوی          هارین/ارین            اوري
اوس به راشو د نوموړي مصدر امري فعل وګورو،په پشه یې ژبه کی د نوموړي مصدر د مفرد مخاطب لپاره دا لاندی ډول دی.
پشه یې      پښتو        پشه یې امري فعل   پښتو امري فعل
تو             ته          هارا/ارا               واوره،غوږ ونیسه
اوس چی،مونږ په پشه یې ژبه کی د ګانداهارا دنامه دوهمه برخه (هارا)دپشه یې ژبی دمفرد مخاطب فعل تر لاسه کړ چی،هډو د ګانداهارا دنامه د وروستنۍ برخی سره هیڅ ډول توپیر نلري او په وزن ،قیافه ،رنګ ،خوند او بوی کی سره یو شانته دي نو دا په ډاګه کیږي چی،نوموړی نوم د ګانداهارا د نامه پوری اړه لري.
اوس زه هغه افعال چی،د پشه یې ژبی د مصادرو (ګانیک/ګنیک او هاریک/اریک) )څخه په لاس راغلي دي یود بل سره تړم او وروسته له هغی یې په لاس راغلي عکس ته پام کوو.
ګاندا +هارا= ګاندا هارا
 ګندا + ارا=ګنداارا
اوس چی،مونږ د «ګانداهارا» او د «ګندا ارا» نومونه د پشه یې ژبی له اړخه تر لاسه کړل اوس که مونږ د « ګنداارا»د په لاسته راغلي نوم څخه یو د «ا » توری حذف او له مینځه یوسو مونږ د «ګندارا» نوم په لاس راوړو ،که اوس مونږ دا په لاس راغلي نومونه «ګانداهارا» او «ګندارا» نومونه دلاتیني نومونو سره په پرتله کی وګورو هډویو د بل سرهGANDAHARA,GNDARA
توپیر نه لري .له دی توضیح او تشریح څخه دا په ډاګه کیږي او دا حقیقت تر سترګو کیږي چی، د پشه یې ژبی ادبی قوت او قدرت مونږ ته دا را په ګوته کوې چی،د د ګنداهارا د تمدن د عروج او لوړښت په زمانه کی لا پشه یې ژبه یو ژوندۍ او د وخت د حساب او کتاب او د هغې وخت د ګانداهارا د اوسیدونکو (ګانداهاریانو) دیني او مذهبې ژبه وه او تر ننه پوری یې خپل قوت او قدرت ساتلی دی .اوس که مونږ د پشه یې ژبی له پلوه د ګنداهارا دنامه په لاس راغلی افعال مانا کړو اوبیایې سره غوټه کړو دا لاندی مانا په لاس راځي.
ګاندا/ګندا / ویې ګڼې ،ویې شمیری‌
هارا،ارا / وایې وره / بشنو
اوس که مونږ دا دواړه پشه یې په لاس راغلي فعلونه او د هغوی ماناوی سره یو ځای ولیکو دا لاندی شکل او مانا په لاس راځي:
ګندا + هارا / ګنداهارا
ویې ګڼﺉ +وایې ورﺉ/ ویې ګنﺉ وایې ورﺉ/بشمارید وبشنوید ترینه په لاس راځي .
ګنداهارا/ وایې وره ویې ګڼه .
دا په لاس راغلې(ویې شمیره ویې ګڼه او واییوره /حسابش کن وبشمارید)دا د پښتو او دری ژبی مانا د پشه یې ژبی د ګنداهارا سره یوه مانا ده چی ،ددیني پلوه که مونږ د اسلام دین او نور ټول اسماني دینونه تر مطا لعی لاندی ونیسو ،نو د ټولو اسماني ادیانو موخه یوه ده چی،پکی د نهی اومنکر سره یو ځای پکی فرضي او سنتي اوفقي مسایل اوپکی دیني بنا ګانې لکه په اسلام کی (پنځه د اسلام بناګانې) دي چی، ددغو ټولو مانا ګانې اومفاهیم د پشا یې ژبی په ګانداهارا یا د بودیزم د زماني په مشهور نامه ګانداهارا کی چی، بنیاداو څټه یې په (ګڼنه،شمیرنه او اوریدنه) ولاړه ده او هر اسماني دین په دقیقو محاسباتو اود اوریدو په پوهه ولاړ وې.
بر سیره پر لوړو توضیحاتو دګانداهارا د (هار/ ار-ارا) کلمات هم د پشه یې ژبی د (اریک/ اوریدل)له مصدر څخه په لاس راځي او د اصلي اریایې ژبو څیړونکو پکی زړه پوری پلټنی       کړیدي او (ار/هار) یې د اصل ،شریف ،نجیب په نومونو هم مانا کړیدی اود (ار) دکلیمی ما په خپلو څیړنو کی د (اریک /اوریدل)په مصدر کی ښکاره کړیده چی، د دنوموړي مصدر د (ار)فعل برسیره پر هغی مانا چی،ژب پوهانو ورته ورکړیده ما په خپلو تیرو لیکنو کی دا په ډاګه کړیده چی،د (ار) کلمه د (شرافت،نجابت ،اوریدا اووینه(خون) په ماناوو سره توضیح او تشریح کړیده .
بر سیره په لوړو توضیحاتو او څپړنو څخه د ګنداهارا د نامه د (ګندا – ویی شمیر‌ءی) څخه برسیره، په پشه یی ژبه کی یو بل ورته مصدر هم شته چی، د(کنیک /ویستل /کشیدن)ورته فعل لري که ګردان شي نود (کندا / ویې باسیء)شکل ورڅخه په لاس راځي، که یې د( ګندا ) د کلمی پر ځای د (کندا) کلمه ورسره ولیکو نو په ګډه سره ورڅخه د (کندا +هارا / کنداهارا ،یعنی دا چې، داد نوی بوداءی دین ددیانت( مقدسی او سپیڅلې لارښوونی واورءی او د ګنداارا له مرکز څخه یی وبا سءی او ټولی نړۍ ته یی ورسوی) د پشه یې ژبی ددوو ورته اوزړه پورو افعالو لکه (ګندا + ارا/ ګندارا اود کندا +هارا /کنداهارا  ) دورته ترکیبي افعالو څخه دا په ډاګه کیږي چی، پشه یې ژبه د ورته افعا لوڅخه خورا بډایه خزانه لري  بله کلمه چی، لاتر ننه پوری زمونږ په لویه اریانا ګران افغلنستان کی ژوندۍ او د لمر په شان ځلانده ده هغه د نني (قندهار/کندهار) نوم دی چی ،د نني افغانستان دنامه بنسټ پکښی ایښودل شوې دی ،که مونږ لوړې څرګندوني ته ښه پام وکړو نو د کندهار نوم د ګنداهار /ګندارا سره جوخته ډډه لګوې او یو ځل بیا نوموړې نومونه او ترکیبونه دا په ډاګه کوې چی،د بودیزم د زمانې د (ګنداهارا ،کنداهارا او ګندهار ،قندهار اوکندهار )نومونه دهیواد په لرغونۍ ژبه (اریک / پشه یې) کی ژوره ریښه لري دا وه په پشه یې ژبه کی د ګانداهارا،ګندارا د نامه توضیح او څپړنه .
 په دی منظور د ښاغلو ژب پو هانواو د ګنداهارا دنامه له مینه والوڅخه زما دا هیله ده چی ،په دی اړوند د خپلو اندونو په رڼا کی خپل نظریات وړاندی کړي او د پشه یې ژبی له پلوه دا تحلیل او څیړنه وڅیړي اشتبا ه او غلطي اصلاح او په خپلو ښکلو څیړنو سره دا زما څیړنه بډایه کاندي .
په درنښت

احمد جان ماڼو

يادونه: لکه څنګه چې ماڼو صاحب لیکلی په نړیواله انسایکلو پیدیا کی د Gandahara معنا پدی ډول لیکل شوی.
 The meaning of the Gandahara is "sweet, scent and fragrance
چې د پښتو انګریزي ډیکشنری څخه په مرسته اخیستلو دا لاندی ماناوې افاده کوې
«خوږ ،خوش بوی او خوش بوی»چې لومړۍ مانا یې خوږ او دوهمه او دریمه مانا یې خوش بوی)ده ،چی یو ځایې مانا یې  (زړه پوری خوش بویې) کیږي)
په بعضی لیکنو کی Gandahara داسی لیکل شوی(ګندهارا) کچیری(Gandahara= ګندهارا) پدی ډول ولیکو بیا په پشه یی ژبه (خوشبویی راوړونکی ) معنا ورکوی.  په پشه یی ژبه کی خوش بوی ته (ګنده) او بد بوی ته (ګسګن-ګسهګن) وایی. او راوړونکی ته (آرا) وایی مثال په توګه: دارآرا= لرګی راوړونکو ډله، ګاس آرا= واښه(علف) راوړونکو ‌ډله او همداسی ډیری نور نومونه شته چې آرا پکښ استعمالیږی خو صرف لاندی ه-الف سره وصل لیکل شوی
ګنده آرا= ګندهاراګنده=خوش بویی
آرا= راوړونکی
ګندهآرا = خوشبوی راوړونکی
او دا پورتنی لیکنی می د (درمورد زبان و مردم پشه یی) څخه ژباړلی چه د محمد زمان کلمانی لخوا لیکل شوی کتاب دی