د لغمان د قومونو په اړه ( محمد زمان کلمانی لیکنه )

لغمان د تاریخ په اوږدو کې د ملي علمي – څیړنیز سیمینار په مناسبت

لغمان زموږ د هیواد د ډېرو لرغونو ولایتونو څخه دی چې اوسنی مرکز یی د مهترلام ښار او تر شاوخوا یې د ننگرهار، کونر، نورستان، پنجشیر، کاپیسا او کابل ولایتونه پراته دي. په لغمان کې بېلا بېل وگړنیزې «اتنیکی» ډلې او ولسونه له خپلو ځانگړو ژبو سره شتون لري. که څه هم په لرغونو زمانو کې د لغمان وگړي د الینا په نامه چې ریښه یی د الینگار او الیشنگ د درو په نومونو کې چې نږدې ټول لغمان په خپلو غېږو کې نیسي، تر اوسه خوندي ده،(۱) یاد شوي خو بیا وروسته خلک او ژبه یې د لمگاني او یا لغماني په نامه چی ددغه ولایت نوم هم له همدی نامه څخه را پاتی دی یاد شوي دي. الینا د لرغونو ویدي قبیلو یوه ستره قبیله او د هغوی د مشر نوم وو چی په پشه یی کې د شین او سمسور معنا لری او هم لغمان چی د لرغوني لامگان او یا لمگان اوسنۍ بڼه ده ځایی، ده نشین او وطني خلکو ته وایی، ځکه لام چی د دری ژبی د (لان او لانه) معادل دی په پشه یی کې کلي ته او (گان) چی د نسب لاحقه ده خاوند او صاحب ته وایی.(۲)
د کوشاني شهزاده کیداره د نامه په اړوند کله کله په تیره د لغمان شمالی برخه د کتور او وگړي یی د کتوري په نامه هم یاد شوي دي.  له اوس څخه نږدی څلورنیمی پیړۍ د مخه د قاضی محمد سالم لخوا لیکل شوی، جنگ نامه یا صفت نامه غازی محمد خان درویش په نامه کتاب کې چی پکی د ۹۹۰ هجری قمری کال د لغمان په تیره د الیشنگ د دری او هم د الینگار د ځینو سیمو له (پشه یی) کافرانو سره د جگړی داستانونه راغلي، د هغه په لښکرو کې د غرغشتي، شینواري، هزارمیشي او د نورو د یادونې سربېره د لغمان د پشه یی، تاجک، لغماني، مندروړي، الیشنگي، الینگاري، راجایی او نورو قومونو نومونه هم راغلي چی د دوی په ملاتړ د هغه وخت له پشه یی کافرانو په وړاندی په جگړو کې برخه اخیستی وه. (۳)ډنمارکی انسان پیژندونکی فردیناند چی د کوچی پښتنو د ژوند سره د بلدتیا په خاطر افغانستان ته راغلی وو لیکی چی: «د لغمان اوسني اوسیدونکي د قومي په لحاظ سره گډوډ دي، په دغه سیمه کې درې توکمه اوسیږي، یو توکم یی په پشه یی خبری کوی او نور دوه یی په پښتو او تاجکي گړېږي. د لغمان په غرنیو برخو کې قومي جوړښت لا په ځای پاتې دی مگر په هوارو برخو کې بیخي تغیر خوړلی دی.»(۴)
په هره توگه اوس په لغمان کې د پښتون، پشه یی، تاجک، گوجر او نور توکمونه شته او څنگه چی «د لغمان خلک ډېر پوه، چالاک او زړه ور خلک دي او د زده کړی او پوهی شوق په لغمانیانو کې ډېر دی او لغمان په ټول هیواد کې لمړنۍ حکمرانۍ وه چی لیسه یی درلوده.»(۵)، په همدی توگه ټول د یو تن د غړو په څیر په خپلو کې د ورورولی او د مینی او محبت څخه ډک ژوند تیروی او پر خپل لغماني توب ویاړي.
ددې لپاره چې د لغمان څه چی آن د افغانستان په کچه د قومونو او د ژبو دقیقه او یا حقیقت ته نږدی احصایه نشته، نو گرانه ده چی د لغمان د قومي ترکیب په اړه دقیقه احصایه وړاندی شي، له بله پلوه دا چې پشه یان خپلو پښتنو او تاجکو ورونو ته ډېر درنښت قایل دي او ځان ورسره یو او نږدی گڼي. له همدی له امله زیاتره ځانونه د پښتنو او تاجکو اړوند قومونه معرفی کوی او په اسنادو کې زیاتره د پښتنو او تاجکو په نامه ثبت شوي دي. د مثال په توگه په یوه لیکنه کې زموږ یو نامتو لیکوال او څیړونکی چی خپله هم د لغمان د مرکز اړوندو کلیو څخه دی پشه یان یی یوازی د لغمان د مرکز د پشه یی په کلي او څه یی د الیشنگ د درې د دولت شاه په ولسوالی کې ښودلي دي.(۶) یو بل لیکوال د لغمان د قومونو په اړه د خپلی لیکنی په یوه برخه کې راوړي چی «د غیر غلجی پښتنو له ډلې څخه د خپل شمېر له مخی ساپي د یادولو وړ دي. د لغمان په ولایت کې ددوی شمېر ۴۰ اعشاریه ۱ زرو ته رسیږي... ساپی په درېیو اداري واحدونو وېشل شوي دي. مهترلام کې ۹ اعشاره ۱۰ زره تنه، الینگار ولسوالی کې ۲۵ اعشاریه ۶ زره تنه او الیشنگ ولسوالی کې ۴ اعشاریه ۲ زره تنه ژوند کوي.»(۷) حال دا چی د الینگار ولسوالی اړوند د ساپیو یو کلی هم شتون نه لري او دا ټول څه باندی پینځه ویشت نیم زره تنه هغه پشه یی وگړي دي چی شینگنک قبیلی پورې اړه لري او دا زما د مخکینی خبری او یا ادعا یو ښه ثبوت کیدای شی.
په هره توگه اوس په لغمان کې دغه قومونه او خیلونه ژوند کوي.۱ – پښتون قوم: پښتون چی د آریایانو د پکت د قبیلی له نامه او یا له پښت او پښته یا پښتۍ له نومونو څخه اخیستل شوی برېښي، د لوړو سیمو اوسیدونکی، باهمت او غښتلي په معنا راځي. پښتانه چی آریایان او د افغانستان د لرغونو قومونو څخه دي د لغمان د مرکز او د قرغه یی ولسوالۍ په زیاترو کلیو د الینگارولسوالۍ په سمه دره، د الیشنگ ولسوالۍ په ښکتنیو کلیو او د پادپښ په ولسوالیو کې ژوند کوی او له دغو لاندی قبیلو، خېلونو او طایفو څخه عبارت دي:صافی، چی وایی د دوی اول نیکه د قندهار د غوړی مرغۍ څخه راغلی دی او ددوی نسبي سلسله د پښتنو په قومونو کې درانیو باندي گډېږي او د ودیر، گربز او مسود په نامه څانگی لري. خو ځینی نور بیا وایی چی دوی گنداری او د پېښور ددرې اصلی اوسیدونکي دي چی د اسلام له راتگ سره د جگړو په پایله کې له خپلی سیمی ایستل شوی او د کونړ له سیند څخه په تیرېدو د کامه او کاتر (کافرستان) او د کابل سیند تر څنگ په درو کې تر تگاوه پورې له خپلو هم توکمو سره اوسیدلي دي.(۸)صافی زیاتره د لغمان د مرکز اړوند د عمرزیو په کلی او هم په نورو کلیو او ولسوالیو کې هستوگن دي. د عمرزیو صافي وگړی د خیر محمد بابا، عبدالحمیدبابا او ابراهیم بابا له اولادونو څخه دي.ساک یا سهاک چی د لغمان په مرکزي سیمو کی اوسیږي د موسی خیل او شمشیران خیل په نامه طایفی لري.تره خیل په قرغه یی او نورو ځایو کې او رستم خیل په ارمل او نورو سیمو کې ژوند کوی.خروټي د عمرزیو تر څنگ او هودخیل ، عبدالرحیمزی، ابراهیم خیل او خیرو خیل په قرغه یی ولسوالی کې اوسیږي.جبارخیل او بابکرخیل چی د خانانو په نامه خلک ورته ډېر احترام لري او لوی لوی مشران یی تېر شوي دي په ترتیب سره د قرغه یی او الینگار ولسوالیو کې اوسیږي.هزار میش په ترگړو کې میشت دي او تره کي کوچیانۍ ژوند لري.ناصر په مندراوړ کې اوسیږي، میچن خیل چی ملنگ ډوله خلک دي، اکاخیل، محمدزي، عمرخیل، اوریاخیل، وردک، علی خیل، محمد خیل او نور، هغه پښتني قبیلې، خیلونه او طایفی دي چی د لغمان په مرکز او میرعلی خیل یی د بادپښ په ولسوالی کې ژوند کوي.په همدی توگه نیازی، اړوکي، اسماعیل خیل او الکوزي چی د الینگار په ولسوالی کی هستوگن دي د لغمان د پښتنو له مهمو قبیلو څخه گڼل کیږي چی ټول په صافه او نگه پښټو ژبه خبری کوي.(۹) داسی ښکاری چی د الینگار اړوکي د دغه سیمی اصلی اوسیدونکي وي، ځکه دوی ددغه سیمی سوم پشه یی قبیله هم اړوکي بولي، خو برعکس د سوم قبیله بیا وایی چی اړوکی سوم او زموږ څخه مخکی مسلمان شوي دي. د اړواکي په نامه پشه یی طایفه، چی د نیم په نیم واک لرونکي معنا لري اوس هم د کشموندي شینگنک په پشه یانو کې شته. خو اوس د اړوکي قبیله چی پخواني کتابونو کې په همدی نامه یاد شوی، زیاتره ځانونه الکوزي گڼي چی د افغانستان د سهیل لویدیځ سیمی اصلی اوسیدونکي دي. په همدی توگه زموږ د لغمان نیازي پښتانه، کلماني او د شینگنک پشه یی قبیله نیازي گڼي، خو بل خوا شینگنک پشه یی قبیله بیا وایی چی د الینگار د نیازیو ځینې وگړي په اصل کی شینگنک پشه یی دي. چی دا او داسی نور نظرونه ددی واقعیت ښکارندوی دي چی د لغمان خلک په خپلو کې ډېر سره گډ او نږدی شوي او که د ژبې خبره نه وي نو توپیر یی ډېر گران کار دی.۲ – پشه یی  قوم: پشه یی نوم چی د پاشا یعنی پاچا او پادشاه او همدارنگه له پشی څخه چی دیوال او پښتۍ ته وایی اخیستل شوی ښکاري، د واکمن او پیاوړي په معنا راځي. پشه یان چی د لغمان اصلی او لرغوني اوسیدونکي دي اوس مهال د الیشنگ، دولت شاه او د الینگار ولسوالیو زیاتره اوسیدونکی جوړوی او هم یو څه یی د لغمان د مرکز او د قرغه یی ولسوالۍ اړوند ځینو سیمو او کلیو کی میشت دي او په خپلو کې په بېلا بېلو قبیلو، خېلونو او طایفو ویشل شوي دي. د لغمان د پشه یانو له مهمو قبیلو، خېلونو او طایفو څخه یو یی «سوم» دی چی د سوما د گل بوټی له نامه څخه اخیستل شوی نوم دی چی د الینگار په ساو دره د نورلام صاحب په زیاتره کلیو، سالاب دره او د تگ درې په زیاترو برخو او نورو کلیو کې اوسیږي.
شینگنک چی د غښتلي او ښکرور په مفهوم دی د الینگار ولسوالی د کلمان په کلیو، د نورلام صاحب د درې په وت او د مرکزي برخی په څو کلیو، منگو، د تگ په هیبت لام، د نیازو په کلټک، د قرغه یی ولسوالۍ د کشموند او اومیړ په ټولو کلیو او د لغمان د مرکز په گلارام کې ژوند کوی چی دغه شینگنک پشه یی قبیله د کلماني، منډالي، کهووال، کشموندي او منگووال په خېلونو وېشل شوي چی بیا هر یو یی بېل بېل طایفې او ریښې لري، په همدی توگه د سوم قبیله په لغمان کې په دمېنج یا پریانه وال، ساده مېنج یا ساوي، کنده گلي، تگي او سالاوي طایفو ویشل شوي چی بیا هر یو یی په بېلا بېلو خېلونو او طایفو باندی یادیږي.ماسلواني هم د پشه یی د مهمو قبیلو څخه ده چی پخوا ډېره وه خو اوس په تېره د سوم او شینگنک په منځ کې خال خال کورونه لری، ځکه دوی د ځینو لاملونو په سبب پخوا له دغی سیمی څخه شاوخوا سیمو ته تللي دي.په همدی توگه د رېن او پشگري قبیلی چی د الیشنگ ولسوالۍ په سایگل، گونپال، شمکټ، مایل، شامیا، نجیل او نورو کلیو او د بادپښ ولسوالۍ په وچ شمکټ کې ژوند کوي. دغه د رېن او پشگري طایفی د الیشنگ او دولت شاه د ولسوالیو په بېلابېلو کلیو کې  په بېلا بېلو نومونو یادېږي.دل بیک یوه بله لویه زړه وره قبیله ده چی د الیشنگ ولسوالی په ماسموت، ټپکال، بمبۍ، نویا، پاسینۍ کاسیگر یا دوردوري، منجان، جمشیرآباد، کرنج او نورو کلیو کې اوسیږي.شاماني یا شاماکاني چی د پشگري خلکو سره نږدی دي د نجیل تر څنگ قلا نومي کلي او هم د میل د دری په شمیان او نوړي کې اوسیږي. دغه خلک د اوسني شمرام دري ژبو خلکو ورونه دي چی له هغه ځایه د اسلام د راتک په مهال بې ځایه او بیا په وروسته د اسلام په سپیڅلی دین مشرف شوي دي.
دولت شاهي پشه یی قوم، د دولت شاه ولسوالۍ په بېلا بېلو کلیو کې اوسیږي چی د شوناکاني، زاربکاني، خوشیاني، شادبکاني، بکیاني او حمیند په نامه طایفی لري. تره باوو او همیند او په همدی توگه چنډالي او دگړاني قبیلی چی بیا هر یو یی په بېلا بېلو طایفو باندی ویشل شوي دي، ویس او مورا چی د پشه یی کلیو او قبیلو نومونه هم دي او په نورو خیلو هم ویشل شوي دي او هم په تمبله کې د بوچیاني او گونپالي په نامه او په گډیاله کې د دنگیاني او پتیاني په نامه طایفی شته چی د دولت شاه ولسوالۍ په ځینو کلیو او هم د فراجغان درې په ځینو کلیو کې اوسیږي او ځینی یی په دری ژبه خبری کوي. په همدی توگه د الیشنگ په سمه دره کې د منجاني، ډنگټيي، صدیقیان، جمشیري، غازی آبادي، شمشه خیلی، نجیلي، سخی خیل او داسی نور قبیلی چی د کلیو نومونه هم دي شتون لري، چی بیا په دوی کی بېلا بېل طایفی او خېلونه شته چی ټول په پشه یی ژبه خبری کوي.لغماني او چارباغی پشه یان: دا د لغمان هغه اصلی او پخواني اوسیدونکي دي چی په هماغه لمړیو کی د سلطان محمود غزنوی د واکمنۍ له مهاله او له هغه څخه وروسته د اسلام په مقدس دین مشرف شوي او د خپلو لرغونو قبیلوي نومونو او قبیلو سره بی اړیکی پاتی شوي دي. دغه خلک تل د تاریخ په اوږدو کې ددغی سیمی مشران او واکمنان پاتی شوی، ځکه په ځینو حساسو شیبو او مرحلو کی د غرنیو پشه یی قومونو او قبیلو ملا تړ یی هم له ځانه سره لرلی دی. لغماني پشه یان په الیشنگي، پشه یی وال، گنجاوڼي او ده زیارتي یا شیخانو باندی ویشل شوي دي. په دغو خلکو کی ځینی د خانانو او ملکانو په نامه هم یادیږي چی تر دی وروستیو پوری د خلکو د احترام وړ پاتی شوي دي. دغه خلک چی د الیشنگ، گنچاوڼ، پلوټه یا ډیوه، ده زیارت، قلاچه، پشه یی، ده مریم، ده ملخ، د عمرزیو په دنده او نورو کلیو کی اوسیږي اوس هم ځینی یی په پشه یی خبری کوی او پوهیږي. د ترگړیو زیاتره خلک چی په پښتو او دری ژبو گړېږي د لطف الله خیلو په گډون له دوی سره لرغوني قومي اړیکی پالي.چارباغي پشه یان د چارباغ په قلعټک، د قلعټک په نو آباد، پتورگمبه، کلالان، اده پوره، اړوا، نجاران، پاچا کلی او سرخابي کلیو کی اوسیږي او په پشه یی خبری کوي، چی د سیمی تر ټولو پخواني او اصلی اوسیدونکي دي. ددغی سیمی خلک په درې واړو ژبو چی دری، پښتو او پشه یی دي پوهیږي.په دغو خلکو کې ستر لیکوالان، دولتي مشران، سیاستوال، نامتو شاعران او هنرمندان تېر شوي دي.(۱۰)۳ – تاجک قوم: تاجک چی په پشه یی کی تاج جېک یعنې تاج اېښودل له کلمی اخیستل شوی تاج اېښودونکي یا تاج گزاران او تاج دار په معنا راځي چی دا نو د لرغونو آریایانو د شاهانه دود یعنی د تاج اېښودلو د دود له نامه څخه پاتې شوی دی. په لغمان کی د تاجکان هم اوسیږي چی په دري ژبې خبری کوي او د لغمان ولایت د مرکز اړوند په گمیین، ده بغلک، الیشنگ، حیدرخاني، چهاردهي، رهین، اسلام آباد، شمرام، ترنگ او نورو کلیو، د دولت شاه ولسوالی په فراجغان او د قرغه یی ولسوالۍ په ځینو کلیو کی ژوند کوی. د لغمان تاجکان او دری ژبي له پشه یانو سره قومي اړیکی پالي او خپل هډ او قوم یی بولي او پشه یان هم بیا پدی باور دي چی د لغمان زیاتره دری ژبي د دوی له قومه او هغه پشه یان دي چی تر نورو ړومبۍ د اسلام په سپیڅلي دین مشرف شوي او له زمانی له تېرېدو سره یی فارسی ژبه خپله کړی ده. دا واقعیت د لغمان په اړه عمومی معلومات تر سرلیک لاندی په یو مطلب کی هم راغلی او لیکي چی «د لغمان ځینو فارسی ژبو احتمالا تر څو پېړیو وړاندی مودی پوری په پشه یی ژبه خبری کولی.»(۱۱) ، چی اوس هم په دغه سیمه ییزه فارسی ژبه کی د پشه یی ژبې ډېر اصطلاحات او لغاتونه خوندي دي، چی دا هم ددغو قومونو د یووالي او د ریښتیني ورورولۍ یوه ښه بېلگه ده.
۴ – گوجر قوم: گوجر قوم د لغمان ولایت په ځینو غرنیو سیمو کی په تیت او پرک ډول نږدی له دوو پېړیو څخه را پدیخوا میشت شوي، په گجري ژبه خبری کوی او د مالدارۍ په چارو بوخت دي.۵ – اهل هنود: دغه خلک پخوا په لغمان کی ډېر وو او زیاتره د ترگړي، الیشنگ، منروړ او د چارباغ په بازارونو او ښارونو کې اوسېدل او اوس هم کورونه، ځمکی او دوکانونه یی شته، خو زیاتره یی د وروستیو څو لسیزو جگړو له امله نورو ځایونو ته تللی او ځینی یی لا پخوا د اسلام په مقدس دین مشرف شوي دي.۶ – سادات، عرب، میاگان یا صاحب زاده گان، صدیقیان، سواتیان، نورستانیان، ریکاگان او د ځینو نورو قومونو ځینی کورنۍ د لغمان په ځینو برخو کی ژوند کوی چی خپلی اصلی ژبی یی له لاسه ورکړي او په پښتو، پشه یی یا دری ژبو خبری کوی.پاتی دې نه وي چی دغه زیاتره یاد قومونه، قبیلی او طایفی په نورو ولایتونو کی هم شته او له یو بل سره پېژندگلوي او اړیکی لري.د ځینو سرچینو له مخی په لغمان کې پښتانه په سلو کې ۵۸، پشه یی په سلو کې ۳۳ او تاجک په سلو کې ۹ او همدارنگه د ځینو نورو منابعو له مخی پښتانه په سلو کې ۵۱، پشه یی په سلو کې ۲۷ او تاجک په سلو کې ۲۱ ښودل شوي دي(۱۲) او همدارنگه ځینو نورو پښتانه ۷۳ فیصده او پشه یان تردې هم کم اټکل کړي، حال دا چی ځینو بیا پشه یان ۷۵ فیصده هم ښودلي دي. خو تر کومه چی ما د شپږو کلونو په موده کې له نږډی څخه ددغه ولایت زیاتره سیمی او کلي لیدلي او ددغو کلیو قومي او ژبني ترکیب او د مرکزي احصایی د نفوس د شمېر په پام کې نیولو سره کومه نتیجه چی می ترلاسه کړی، په لغمان کې په تقریبی توگه په سلو کې د ۴۰ په شاوخوا پښتانه، په سلو کې ۴۰ په شاوخوا پشه یان او په سلو کی د شلو په شاوخوا تاجکان او نور واړه قومونه شتون لري چی گومان کوم دا به حقیقت ته ډېر نږدی اټکل وي، ځکه په لغمان کی د ولایتی شورا لپاره په لومړني ټاکنو کې چی د امنیت په فضا کی او نسبتا په بې پری، سرتاسری او منصافانه ډول ترسره شول د بریالي استازو اکثریت «له نهو کسایو څه پنځو تنو» پشه یی قوم پورې اړه لرله چی له همدی امله په لومړي کال کې یو تن یی د ولایتی شورا رییس، بل یی معاون او یو بل یی مشرانو جرگی ته وروپېژندل شو، چی دا هم په لغمان کې د پشه یانو د ډېروالي استازيتوب کوی.
پاتی دې نه وي، ددې لپاره چی لغمان یو گڼ مېشته سیمه او د کرنیزو ځمکو ساحه یی کمه ده نو د تاریخ په اوږدو کې له دې ځایه گڼ شمېر کورنۍ د افغانستان په دننه بېلابېلو سیمو او آن بهرنیو هیوادونو ته کډوال شوي او په هر ځای کې د لغماني په نامه خپل هر راز وړتیا یی ښودلی او مطرح شخصیتونه ترې جوړ شوي دي.

 منابع او ماخذ:

۱ – د افغانستان لنډ تاریخ، دریم مخ، د پوهاند عبدالحی حبیبی لیکنه، پښتو کوونکی عبدالحی بېنوا.

۲ – د افغانستان جغرافیایی قاموس، پنځم جلد، ۱۷۵ مخ او هم د افغانستان ژبی او توکمونه، ۱۴۷ مخ، د دوست محمد دوست لیکنه.

۳ – تارا، د سرحدونو او قبایلو د چارو د وزارت نشراتي ارگان، د ۱۵/ ۴/ ۱۳۸۷ گڼه، ۴ – ۵ مخونه.

۴ – د افغانستان ملی ژبه او ادب، مخ ۱۴، لیکونکي استاد اسلانوف او میرمن گراسیمووا، مترجم معتمد شینواری.

۵ – د افغانستان جغرافیایی قاموس، پنځم جلد، ۱۷۷ مخ.

۶ – د ټول افغان ویپ پاڼه.

۷ – د افغانستان برخلیک او ختیځ پښتانه، کال ۱۳۷۷ هجری لمریز، مخ ۷۹، پیښور چاپ.

۸ – نژاد های افغانستان، صفحه ۸۰، نویسنده: میجر.جراح ایچ.دبلیو.بیلو، جنوری ۱۸۸۰، برگردان دوکتور لعل زاد.

۹ – ټول افغان ویب سایت، دکتور محمد سعید (سعید افغانی) لیکنه چی د محمد ظاهر الینا لخوا د تارا نشریی په ۱۳۰ گڼه کې خپور شوی دی.

۱۰ – په دې اړه زیاتره معلومات د پشه یی افغانان له کتاب څخه چی د محمد زمان کلماني لیکنه او په کال ۱۳۸۹ هجری شمسی کی د اطلاعات او فرهنګ وزارت لخوا چاپ شوی ترلاسه کړي دي.

۱۱ – دآماج انترنتی سایت.

۱۲ – له پورتني یاد سایت څخه. 

شاړې که پشه يي؟ ( فضل الرحمن صادقي )

له څو ورځو راپديخوا د ١٣٩٦ شمسی کال د جوزا په مياشت کې د ټولنيزو شبکو مشهور ويب سائټ فيسبوک کې گڼو پشه يي خلکو، ليکوالانو او خصوصا ځوانانو (شاړى) تر سرليک لاندى گڼى خپرونې او نشريات وکړل او د فيسبوک پشه يي فعالانو دغه (شاړې) لفظ د يوى ټولنى او قوم سپکاوي او مکروه و بلل او له بلې خوا خپل گاونډ کې له اوسيدونکو ورونو او قومونو څخه يې خپلى گيلى څرگند کړل، چې مونږ په (شاړې) نه بلکی په پشه يي نوم باندى وپيژنۍ، ولى چې داد دنيا يو قانون دى چى بايد هر څوک خپل مروج نوم باندى ياد کړای شى، ځکه چى دا د يو کس يا قوم مسلم حق دى چى هغه پر پخپل سم نامه باندی ياد کړل شى. متاسفانه چى ځينى ورونه له ناواقفيت له وجې او ځينى خلک بيا قصدى توگه يادونه کوي.

مگر ډيرو ملگرو له مونږ څخه غوښتنه وکړه چى تاسې پدى هکله لوستونکو او ويونکو ته څه معلومات که لرئ وړاندى کړۍ، ترڅو نورو ورونو او قومو ته جوته او برسيره شى، اگرکه زه نه کوم ژبپوه يم، نه تاريخ څيړونکى او نه کوم ليکوال او عالم، خو دا ټول زمونږ د ملگرو او مينه والو پر مونږ پيرزوينه او نيک نظر دى.
اوس راځو خپل اصلى موضوع او مقصد ته چې
١ - شاړې د کومې ژبې کلمه او لفظ دى ؟
٢ - د شاړى کلمى مفهوم او معنى ؟
٣ - شاړې په گرامري لحاظ سره ؟
٤ - آيا (شاړې) رشتيا د يو قوم نوم دى؟
٥ - شاړي څوک دي ؟
٦ - شاړي ولى او څه ته وايى ؟
که پدى هکله کوم معلومات مونږ ته له تاريخى اسنادو او يا مو شفاهى توگه د مشرانو له خولى څخه راپاتى دى تر مونږ پورى رسيدلى غواړو چې مونږ د خپلو محترمو لوستونکو ته وړاندى کړو .

شاړى کومې ژبې کلمه اولفظ دى ؟
=========================
شاړِه يا شاړې د پشه يي لرغونى اريايى (اريک) ژبې د ( شاړيک = تلل، روانيدل) د مصدر څخه د مفرد مخاطب لپاره د حال زمانى امريه فعل دى او د (ځه، لاړ شه، ځئ، روان شئ، درومه يا درومئ) په معنى سره راځى.

د شاړى کلمې مفهوم او معنى :
======================
لغوي معنى: ځه، ځۍ، روان شه او درومۍ.
اصطلاحى معنى: يعنى ځۍ چې ځو اقدام وکړو، يا الله، بسم الله، له همدى کبله په چاروکى د دغو خلکو ډير جديت، ليوالتيا، خوزنتوب، او تحرک له وجې ويل شوي دي چى د دوی لخوا دغه (شاړې، خاړې) اصطلاح ډير کارول کيږي.

په ګرامري لحاظ سره :
================
لکه چې مخکې يادونه وشوه (شاړيک) د پشه يي ژبې مصدر دې چې د (تلل، روانيدل) په معنى سره راځى ، مصدر هغه نوم ته ويل کيږي چې پخپله بشپړ وى او کوم نيمګړتيا ونه لرى ، خو نور کلمى او فعلونه ترې جوړيږى، چې دى ته مصدر ويل کيږي .

په پشه يي کې د(شاړيک) مصدر څخه فعلونه :
==================================
مصدر واحد غايب، جمع غايب، واحد حاضر، جمع حاضر، واحد متکلم، جمع متکلم، واحد امر، جمع امر او داسی نور. لکه:
شاړيک (تلل)، شاړگا يا شاړغا (ځي مفرد)، شاړياکن (ځي جمع)، شاړياکى (ځې)، شاړچ (لاړ)، شاړچي (لاړې)، شاړچې يا شاړچيت (لاړئ) شاړياکم (ځم)، شاړياکس (ځو جمع متکلم)، شاړياکمان (ځو جمع عمومی، متکلم او مخاطب)، شاړچس (لاړو يا روان شوو)، شاړې يا شاړيت (ځئ)، شاړِه (ځه)، شاړمان (لاړ شو) او نور.

مثالونه :
په ورځنيو خبروکى :
===============
١ - شاړِه که شاړمان (ځه چى ځو).
٢ - احمد شاړوا آس (احمد روان دى).
٣ - اېته شاړوي آين (هغوی روان دي).

په متلونو کې :
==========
شاړوا ورگ ته ورچ کغا، دشمن هې نِه.
يعنى روان اوبه خوب کوي خو دښمن يې نه کوي.
کومي زات کِه ناړى، تيموخل شاړى.
يعنى څنگه چى ذات وي هم هغسې يې تگ.

په شعرونوکى :
==========
نه مولاکم يارنه شاړې که بهبود کمان
عاشق و ماشقان چوټېتا لهمين مزبوت کمان.
( خُرم کيلونى )
يعنى نه پوهيږم ملگرو ځې چې يوه چاره وکړو
عاشق او ماشقان راټول او پدی اړه غښتلې گام واخلو.
او دا چې: شاړې که شاړمان لپگان کوچه کاو وېل کمان
بئيکه کوچيۍ سېل کمان.
ځئ چې لاړشو په لغمان کې څو شپې وکړو او په ښه توگه پکښی سېل وکړو.

آيا شاړې رښتيا د قوم نوم دى ؟
======================
زمونږ د هيواد په اقوامو کى پدی نامه باندى کوم قوم او قبيله نه ليدل کيږى او نه کوم لرغونو اسنادو او تاريخى کتابونو کې چيرته يادونه شوى ده، بغير له هغه چى پدى وروستيو کى ځينى نيمگړي او ناپوهو او يا بهرني ناواقفو ليکوالانو لخوا قصداً يا په تيروتنې سره (شاړى) نوم کارولى دى، ترڅو دغه مونډيز خلک هم داسې په تياره کې پاتى شى. يا په بله مانا زمونږ د هيواد غير عادلانه مناسباتو د شته والى په اساس زمونږ واړه قومونه دهغو له جملى څخه پشه يي قوم د ټولو حقوقو او امتيازاتو څخه بى برخى پاتې کړي او هڅه شوى ده چې ددغه ميړنى قوم وياړونه او فرهنگى شتمنى خاورو لاندى پاتى شى او تاريخ يې همداسې تت پاتې وي.

شاړى څوک دي ؟
============
شاړې: د ځينى نا واقفو او يا کينه کښ گاونډي قومونو په نزد زمونږ د هيواد غښتلى، توزن او مونډيز آريايي ټبر (پشه يي) قوم ته نسبت او ويلى کيږي. حال دا چې نوموړی کلمه د پشه يي ژبې يو امريه لفظ او لغت دی.

شاړى ولى او څه ته وايى؟
==================
دشاړى وجه تسميې څو لاملونه لري هغه دا چى ددى پشه يي ژبې ويونکو وگړو لخوا ددغه (شاړې) اصطلاح ډير کارونه ده، دا ځکه چى پشه ئيانو لخوا دا اصطلاح ډير کارول کيږي.
لکه : شاړى که شاړمان ، يا خاړې که خاړمان. يعنى ځۍ چې ځو.
شاړگا، خاړگا : يعنى ځي ، روانېږي.
شاړينچ، خاړينچ : يعنى لاړل ، روان شول.
شاړياکم، خاړياکم : يعنى ځم ، راونيږم. همداسې نور ډير بېلگې لرو چې يو لامل يې دا هم دى.

لنډيز يادونه :
=========
١ - دغه لفظ د پشه يي ژبې يو سوچه امريه زمانى فعل دى.
٢ - اکثر دشاړى اصطلاح په ډير کارولو سره منځ ته راغلى.
٣ - بايد چې گاونډى قومونه ددغه کلمى مانا او مفهوم باندى ځان خبر کړي.
٤ - شاړې، د ځينو نا واقفو او يا کينه کښ گاونډيانو لخوا ويل شوى.
٥ - دغه اصطلاح اميرعبدالرحمن او ثورکودتا څخه وروسته شهرت موندلى دى.
٦ - د پشه يانو کلک والي او په جګړه کی د هغو د تورياليتوب او خوزنتوب مانا افاده کوي.
٧ - د پشه يي جنگياليو سره مقابل لورى ماتې خوړونکى دښمن لخوا په دغه نامه ياد کړي شوي دي.
٨ - په اصل کى زمونږ د پشه يي خلکو کم علمى او تعليم څخه لرى والى چې ونه شواى کړای چى خپل ځان، قوم او نوم په هکله د نورو نوى راغلى اقوامو ته معلومات ورکړي.
٩ - او زرگونه کاله له نورو خلکو څخه په ډډه او جدايى چى اکثر د هندوکش په سمڅو او صعب العبور دروکى يې ژوند کاوه.
١٠ - نورو اقوامو سره په ناساپى توگه راشه درشه او گډ ژوند رابرڅيره کيدل .

غوښتنتى :
========
١ - دکليمي د غلط استعمال څخه پرهيز وکړي او هرې کليمي ته دهغي د ارزښت په سترګه وګوري .
٢ – څنګه چی په اساسی قانون کې دې قوم او ژبې ته پشه يی ويل شوی، بايد دولت يو فرمان په ترڅ کى پدى اړه ټول هيوادوالوته معلومات وړاندي او پشه يي ولس غوښتنه ومنى.
٣ - مونږ ته پاشايى ( پشه يی) چې له پاشا، پاچا او پادشاه څخه اخيستل شوی نوم دی، ووايئ، همدا زمونږ نوم او همدا مو اصليت دی.
٤ - مونږ وياړو چې پشه ئيان يو او ددى لرغونى آريانا بنسټ ايښودونکى مونډيز خلک يو.
٥ - څوک دى تمسخر سره زمونږ خلکو او قوم ته شاړى ونه وايى.
والسلام
د پشه يي قوم او ژبې پرمختگ په هيله
ستاسې کشر ورو فضل الرحمن صادقي
٢٠ جوزا ١٣٩٦ش.
يادونه :
دغه مضمون مې هراړخيز برابر کړي ؤ ..خو د پشه يي ادبى جرگې علمى پلاوى لخوا اجازت رانکړي شو چى ټول يې خپورکړى وائ ځينى لاملونو له وجې مو دغه شاړي لفظ په اړه لنډيز تاسې لوستنى ته وړاندې شو.

لکگالا او شاعر محمد حسن حسام اس لگستا ۲منگل کالدوسستا اوچاین پڼڼی

یکشنبه ۶ / ۱ / ۱۳۹۶
ننگرهارس والی محمد گلاب منگل او انخول مه ولایتس ای گنات وری مسولینه، لکگالا او شاعر محمد حسن حسام اس لگستا ۲منگل کالدوسستا اوچاین پڼڼی کوجه وانټ گوریهن 
یو پڼڼی که دو کونړ ولایتس نورگل ولسوالیه ارواشاد محمد حسن حسام اس گوشنگستا کوجه جوپوا آییک ، تی کوجه ننگرهار ولایتس اطلاعات او فرهنگ ، سوداگری او صنایع او سرحدیلا او قومیلاینا ریسان او سرحدی پولیسنا درستیزوال او ای گنات وری مسولینه ، لکگالی او واړگالې وانټ گوریویی آییک 
محمد گلاب منگل تانک اغته گرای کدهن که ارواشاد محمد حسن حسام ، جمهورریس محمد اشرف غنی اس انتخاباتی کمپاینستا دنه بو کامیاب کوششیلا کیچین 

می بو کیهن که ارواشاد محمد حسن حسام امیدی اوړتا که تانکی بو گنات چاب بویی آثار دارا ، وری بی وس لکگالی او شاعرنه پلا به سمړنی کیایک که تانک لکنیه چاپ کدن 

ننگرهارس والی مه ولایتس خلکه نماینده گیدی ارواشاد محمد حسن حسام اس لگیی ادب او کلتور خاطری ای گن ضایعا بایهن او مرحوم آنتی فردوس جنت او پوگلستا آنتی جمیل صبرس امیدی کیهن 

می انخول وعدا کیهن ارواشاد اس نه چاپ بویی آثارنستا چاپ کینی خاطری سمړنی کیا 

تیدی پتای ننگرهار ولایتس اطلاعات او فرهنگ اس ریس اورنگ صمیم اغتی کیچین او ارواشاد محمد حسن حسام اس ادبی او فرهنگی لهمیلاینستا اوچینی او استوینای کیهن 

می کدهن که مرحوم محمد حسن حسام ننگرهار ولایته بو ارک ادبی او فرهنگی پڼڼیه کوجه وانټ گوریاییک او هرگالای بو گنات لکگالی او شاعرنننا کتابیلاینستا چاپ کینی خاطری سمړنی کیاییک 

مه پڼڼی کوجه کونړ ولایتس امنیاس قومندان ، ارواشاد اس ای گنات وری مینا دارگلی ، تیس زندگستا بیلابیل تلنه بابته اغتی کیچین او سه ای وطن بیی بایگالا او فرهنگی شخصیت بایهن 

یان اروشاد اس پوگلستا نماینده گیدی انجینر ذبیح الله حسام او عتیق الله اغتی کیچین او جم وانټ دارگالی اودای مننی کیهن او کدهن که ارواشاد اس دوستان او مینادارگالي تیا کار به یادای نه هندن

اروشاد محمد حسن ای وطن بیی بایگالا لکگالا او شاعر آییک که ۱۲ کتابیلا لکویا او جامعا آنتی پوړا کیوای سن 

محمد حسن حسام ۲سال پوړا اړیس ناسازی گرای مه فانی دنیا اودای هرگالا خاطری تانک انجه ملیچین او کونړ ولایتس نورگل ولسوالیه پوییگه سپارن بیک

عکس او خبر ننگرهار ولایتس پولیناینا دفتر 

جب پرټآن : وحیدالله عصمتی کلمانی

۱۳۹۶/۱/۴: ننګرهار والي د دغه ولایت د یو شمیر مسؤلینو په ملتیا د لیکوال او شاعر محمد حسن حسام د دویم تلین یاد غونډې او مشاعرې کې ګډون وکړ.
سلاکار وزیر او ننګرهار والي محمد ګلاب منګل د وري په ۴مه د کونړ ولایت په نورګل ولسوالۍ کې د لیکوال او شاعر محمد حسن حسام د دویم تلین یاد غونډې او مشاعره کې د یو شمیر مسؤلینو په ملتیا ګډون وکړ.
د تلین په موخه یاد غونډه او مشاعره د ارواښاد محمد حسن حسام په کور کې جوړه شوې وه،چې په کې د ننګرهار اطلاعاتو او فرهنګ،د سوداګرۍ او صنایعو،قبایلو او سرحدونو رئیسانو او د سرحدي پولیسو درستیزوال او ګڼ شمیر نورو مسؤلینو،فرهنګیانو،لیکوالانو او شاعرانو ګډون کړی و.
سلاکار وزیر او ننګرهار والي محمد ګلاب منګل وویل،ارواښاد محمد حسن حسام یې د ټاکنیز بهیر وړاندې د فکر او عمل بنسټ مخکښ غړی و،چې د ولسمشر محمد اشرف غني لپاره یې د کمپاین پر مهال بریالۍ هڅې کړې وې .
هغه زیاته کړه،لیکوال او شاعر محمد حسن حسام د دې ترڅنګ چې ګڼ شمیر اثار یې لیکلي د لسګونو نورو بې وزله لیکوالانو او شاعرانو اثار د چاپ په ګڼه سمبال کړي دي .
ننګرهار والي د دې ولایت د ولسونو،ملکي او نظامي ادارو په استازیتوب د ارواښاد محمد حسن حسام مړینه د ادب او کلتور لپاره یوه لویه ضایعه وبلله،مرحوم ته یې د فردوس جنت او کورنۍ غړو ته یې د تسلیت مراتب وړاندې کړل .
ښاغلي منګل ژمنه وکړه،چې د ارواښاد حسام د ناچاپ اثارو په چاپ کې به همکاري وکړي .
د ننګرهار د اطلاعاتو او فرهنګ رئیس اورنګ صمیم بیا د ننګرهار ولایت د فرهنګیانو په استازیتوب د ارواښاد محمد حسن حسام د ادبي او فرهنګي هڅو څخه یادونه او ستاینه وکړه .
نوموړي زیاته کړه،مرحوم حسام په ننګرهار ولایت کې په اکثریت ادبي او فرهنګي غونډو کې له دوی سره ګډون کړی و او همېشه یې د ګڼ شمیر لیکوالانو او شاعرانو د کتابونو د چاپ لګښت منلی او همدا راز یې د ګڼ شمیر ادبي او نورو غونډو په جوړولو کې له دوی سره مالي او تخنیکي مرستې کړې وې .
د یادې غونډې په څنډه کې د کونړ امنیه قوماندان، د ارواښاد حسام د ژوند ګڼ شمیر ملګرو او یو شمیر نورو د هغه د ژوند په اړه بېلابېلې خاطرې شریکې او مرحوم یې وطنپاله او فرهنګپاله شخصیت یاد کړ.
د ارواښاد حسام د کورنۍ په استازۍ انجینر ذبیح الله او عتیق د سلاکار وزیر او ننګرهار والي،بېلابېلو ادارو مسؤلینو،مخورو او د غونډې ټولو ګډونوالو څخه مننه وکړه،چې د مرحوم حسام د دویم تلین په یاد غونډه او مشاعره کې له دوی سره ګډون وکړ.
دوی ژمنه وکړه،چې د خپلې کورنۍ د مشر ارواښاد محمد حسن حسام فرهنګي،سیاسي او نور ملګرې او دوستان به د تل لپاره وپالي او هڅه به وکړي،چې د مرحوم فرهنګي او کلتوري لاره د ځآنونو لپاره هم غوره کړي .
ارواښاد محمد حسن حسام لیکوال،شاعر،څېړونکی،نقاد او په وطن مین انسان و،چې په خپل لګښت یې د سلګونو لیکوالو او شاعرانو لیکلي کتابونو د چاپ ترڅنګ خپل دولس لیکلي او چاپ شوي اثار یې هم ټولنې ته وړاندې کړي .
ارواښاد په ۲۰۱۵م کال دمارچ په ۱۵مه د ننګرهار په حوزوي روغتون کې د زړه د ناروغۍ له امله د دې فاني نړۍ څخه د تل لپاره سترګې پټې کړې او وروسته پخپل پلرني ټاټوبې د کونړ ولایت په نورګل ولسوالۍ کې خاورو ته وسپارل شو.
روح دې ښاد وي .

ننګرهار ولايت رسنيو دفتر