۱۳۹۷ فروردین ۱۹, یکشنبه

کمون: (احمد جان ماڼو لیکنه)


زمونږ د ګران هیواد لرغوني افغانستان بهرمیشتو،هریو دخپلې خوږې مورنۍ ژبې درلودونکواود نړیوالې مورنۍ ژبۍ دورځی لمانځوونکواودرناوي کوونکو حاضرینوته ، سلام درناوی اوښه راغلاست وایم !

دوستانو ! پوره دخوښې اوخوشحالۍ ځای دی چی ، نن ورځ اودا نیټه د یونسکو لخوا دنړیوالې مورنۍ ژبې د یادونۍ اولمانخنې په توګه منل شوې ، ترڅو مونږ اوتاسی ،هریو دخپلې مورنۍ ژبې ویوونکي دا زمونږ د میندو ،پلرونو اونیکونو ، راپاتی فرهنګي او تاریخي میراث چی ، دبشري لرغوني تاریخ په اوږدوکښی د نړۍ پرمخ دطبعیت په خاصو او ځانګړو سیموکښی ټوکیدلي زږیدلي په خاپوړو راغلې پیغلې شوې ، ثمرته رسیدلې او هرې یوې مورلوڼې را زیږولي او د خاورینې نړۍ پر مخ خپرې شوې ، په هر لور تللي ستر ستر تمدنونه یې مینځ ته راوړي دبریاوو ،ناخوالو ،خوږو ،ترخو ، لوړو ژوروسره مل دانسان دژوند په شان را لویې شوې ثمر ته رسیدلي راز راز تاوده ساړه یې تیر کړي د ژوندانه د څرنګوالي د غم ،خادۍ دیني او مذهبي رواجونواوکړنو سره مل دتاریخ جوړونکې شوې ، لکه د مورد اوربل ښایسته خوشبویه ګل په نړیوال ژبنیز بڼ کښی یې خپله ښکلا او خوشبویې دځان سره په هر لوری وړې ،ساتلې اوهغه یې دخاورینې نړۍ په هر لور خوره وره اوشیندلې ده . 

په دی خاطر چی ، د نړۍ پرمخ د مورنیوو ژبو په سمسور بڼ خزان وانه لوزي اود تس نس کیدومخه یې ونیول شي دا د نوو نسلونو په خوږو بچو ده چی ، دخپلې مورنۍ ژبې دلا ښکلا او پا یښت په خاطرهلې ځلې وکړې ترڅو،  د خپلې خوږې مورنۍ ژبۍ ادبي اوفرهنګي عظمت او لرغونې تاریخ په میړانه و ساتي او راتلونکو نسلونو ته یې د ښکلي او بډای ادبي تاریخ په توګه، په میراث پریږدي او د ننیو پرمختللوعلمې وسایلو  په مرسته ژوندۍ پاتې اوعمر یې لا اوږد اود ژبو بڼ ورباندی لا ښایسته او تل پاتې شي. پشایې ژبه هم یوه لرغونې آریایې ژبه ده چی ، زه یې دخپلو څیړنو په بنیاد هغه (اریک ) دهند اواروپایې ژبو موراوانا بولم . چی، په دی اړوند می یو څیړنیز کتاب ( په هند واروپایې ژبو کښی د پشایې ژبې موقف ) په نوم چاپ اوعلاقمندانو دمعلوماتو لپاره ټولنې ته وړاندی کړی ، دوهمه برخه به یې هم انشاله په نږدی راتلونکی کښی چاپ کړل شي .

ماخپل څیړنیز کارد ارواح ښاد عبدالحي حبیبي صاحب دپښتو ادبیاتو دلومړي ټوک څخه په ګټه اخیستلوترسره کړی ، مرحوم په خپل کتاب ( دپښتو ادبیاتو تاریخ لومړی ټوک) کښی پوره زیارګاللی ، یوبی ساری په علمي انډیو بارښکلی څیړنیز کتاب یې لیکلی ،د پښتو ژبې لغاتونه یې داصلي اریایې ژبې (آریک = پشایې) دلرغونوآریایې کتابونو ( ویدا او اوستا ) د زړو لغاتونو سره په پرتله کښی څیړلې اودایې ثابته کړې چی، پښتو داصلي اریایې ژبې دکورنۍ څخه ده .
  ما دحبیبي صاحب پښتو ادبیاتو تاریخ دپرتله شوو لرغونوآریایې لغاتو دڅیړنې اوپرتلې وروسته ښودلي چی ، پشه یې ژبه هماغه لرغونې (آریک = پشا یې ) ده کوم چی، لویدیز ژب پوهان یې (دهند اواروپایې ) ژبو مور یا نیا بولي همدا ډول ژب پوهانو ویلي چی ، اصلي آریایې ژبه (آریک ) د۱۴۰۰ ق ، م کلونو په شا او خواکښی مړه او له مینځه تللې  ګڼي  خو ، وایې چی ، هند او آروپایې ژبې دهغې لوڼې اولمسې دي.

 ښاغلو ! زما د څیړنې پایله او ادعا داده چی ، لرغونې آریایې ژبه (آریک = پشا یې) دهند او اروپایې ژبو مور زما مورنۍ د آریانا ویجه دتمدن دلومړنیو آریایانو، اٌصیلانو اوپاک زاده ګا نو ژبه همدا ننې د لوڼواولمسیو له نظره لویدلې بوډۍ  (پشا یې ) د ناخبرو لمسو او کړوسو د خندا او ټوکو ټکالو وسیله ګرځیدلې ، که څه هم خواره زاره ده مګر ، په زړه پوره ویښه اوبیداره ، د مینې ډکه ده پوره مینه ناکه ده ، خو خواره تش پوټکی هډوکې شوې ، خو داستاسومهربانه ابۍ تاسو له څیرو ،رنګونو خوشبویونو اوپه کږو وږو لفظونو ښه پیژني، ټولوښکلو بچوسره بیدریغه خوږه مورنۍ مینه لري ، تاسوټول لمسي اوکړوسي په خپله اغیزناکه غیږ کښی را نیسي  په خپل خواراو وچ  ګوګل کښی مو رانغاړي په لولو، لولو مو په خپلو لیچو کښی ځنګوي ، ستاسی ننې خوږې کږي وږي ژبې، لرغونې آریایې (آریک = پشا یې ) ژبې ته ورته اوپه ما لګه پوره برابرې دي ! 

ستاسی لرغونې اریایې ژبه ( آریک =پشا یې ) ټولې لوڼه ، لمسۍ ، کړوسۍ او کودۍ هند او اروپایې او پرله پسی مینځته راغلې زږیدلې  لوڼه اوخویندې ژبې د خپل ستر آریایې کوراوکهول پاکې اوښکلې نخښې اونښاتې ګڼي اودخپل زو زات څخه داهیله اوغوښتنه کوي او وایې چی ، مور ته ټول اولادونه یو شان ارزښت لري په خپلو مینځو کښی سره مینه وکړی ، خواوه شئ یوبل په غیږ کښی ونیسئ ، په یووالي سوله او برابرۍ کښی ښکلی اوښایسته ژوند غوره کړئ اوزما دکمون دزماني دبچو څخه یې زده کړئ !؟

دسیمینار ګډونکوونکود وخت څخه په استفادې غواړم ، تاسی ته دخپلې ادعا دپشایې ژبې دلرغونتوب ثبوت یو لرغوني آریایې ترکیبي نوم چی ، دهند اواروپایې ژبو ښکلا ده اود نړیوالوادبیاتو په کور ورننوتی هغه ځلآند آریایې ادبي غمی ( کمون ) تاسی ته تشریح اوتوضیح کړم ، ترڅوتاسی حاضرین باوري شي چی ، په رښتیا ( پشا یې ) ژبه ، هماغه لرغونې آریایې ( آریک ) ده کوم چی، ژب پوهانو اوڅیړونکو هغه مړه اوله مینځه تللې ګڼلې . خو زما دعوی داده چی ، (آریک = پشه یې ) لا تر ننه زمونږ په لرغونې آریانا ، اسیا په زړه افغانستان په ننۍ جغرافیي کښی د لمر په شان رڼا ، ځلا  ،تودوخه لري اوپر ټولوبچو پرته له توپیره یوشانته رڼا اوتودوخه شیندي لا ژوندۍ ده او شتون لري .



پوهان وایې کمون يوه لأتنى كليمه ده چىپه پشتوأودرىژبوكى ورته دسته جمعى يا دله أيز معنى وركوى . ًد سوسياليزم يا كمونيزم اخرى مرحلى ته هم كمون ويل كيژى .په دىدوره كىتوليدى وسائل دير ضعيف ووپه انفراد دول چا نشو كولاىچه فعاليتونه ترسره كړى بايد ټول كارونه مشترك وكړى. په تنهایى توگه چا نشول كولاىچىخپل اړتياوى او ضرورتونه ترسره كرى يا دهغه داړونكى او خوړونكى وحشى حيواناتو ډار هم موجود بايد ډله أيز كار يي ترسره كړاى واى .ډله أيز فعاليتونه لكه دحيواناتوښكار ًد طبعىميوه جاتو را ټولول او بيامساويانه په خپلو منحًو كىويشل .
دوستانودبشرپه تاریخ کښی د کمون نوم په لویوټکواوزرینوکرښولیکل شوی اوتعریف شوی چی ، د نني انسان د  اوسني پرمخ تللي تمدن تاریخي زړی څټه اوبنیاد جوړوي اوپورتنی تعریف ورسره ښه څنګ لګوي اوتعریف یې په ځان برابر دی .
دوستانو هره ژبه دخپل پیدایښت له پیله را نیولې تر زړښته رنګارنګ ادبي پړاونه وهي ورځ تر بلې وده کوي ، ټول طبعې معین پړاوونه وهي ، ورځ ترورځې دسپرلي دګل غوټۍ په شانې غوړیږي هراړخیزه وده مومي  خپل تاریخي او ادبې پړاوونه وهي په ثمر راځي ،لوڼه زیږوي زړیږي او بلاخره په مرګ محکومه اومري  خو ، کله کله ورڅخه داسی ښکلي ،ښایسته ادبي لوڼه دلعل اوالماس په شان قیمتي غمي وزیږیږي چی دبشر په اوږده تاریخ کښی دبحث وړ وي لکه د( کمون ) ترکیبي نوم .
داچی نن دمورنۍ ژبۍ  شانداره  ښکلې ورځ ، زمونږ د انسانانو د زات  د تاریخ پیلامه د ( کمون ) نوم دنړۍ  په تاریخ کښی ثبت اویاد شوې، تاسی حاضرینو ته یې د (پاشا یې  = آریک ) اصلي اریایې دهند اواروپایې ژبو د مور یا نیا په ژبه کښی تربحث اوڅیړنې لاندی راولم  چی ،د ( کمون) نوم څه معنی لري ؟ ولی ورته ( کمون) وایې؟ او دا مشهور نوم په کومې ژبې کښی ژوندی دی ؟ اوڅه ډول نړیوالو ادبیاتو ته لاره پیدا ، تاریخي اونړیوال شو!
  ښاغلو ! زه د ( کمون) نوم  په تاریخي،ادبي  ،علمي اومنطقي پلوه د پشا یې ژبې پوری اړوند ګڼم هغه په دی خاطر چی ، نوموړی نوم په پاشا یې ژبه کي د دوو (کم ) او ( ون ) نومونو دیوځای کیدو څخه په لاس راغلی ، چی ( کم = لږ ) او ( ون ) برخه یې دپاشا یې ژبی د(ونیک = وریشل= ریسید ن ) دمصدر دګردان په پایله کښی دمفرد مخاطب لپاره امري فعل ( وریشه ) څخه لاس ته راځي یعنی (لږ یوځای کول اوپه یو اوبل کښی سره راتاوول ، رانغاړل یوځای کول ،قوت ترینه جوړول ) دي چی،  دا کار د وړۍ، پنبی ، ویښتانو او هغه ګیاهګانو چی، پستې او د تاوولو وړ وي اویوپه بل کښی سره دیوځای کیدلو اود یو نوي بل شي دجوړولو توان ولري لکه ، تار ، رسۍ ، پړي اونور ورته شیان چی دڅوضعیفو اوناتوانو تارونو د یوځای کیدو په نتیجه کښی یې مضبوطیت ، توانایې ، قوت اواتحاد رامینځته کیږي اوبیا بل نوم ورته ورکول کیږي لکه په انساني ټولنه کښی دڅوکسانو ،څوکورنیو ، قوم ، قبیلې په پایله کښی دولت اودهغویو په اتحاد کښی ستر اولوی اتحادونه لکه ناتو او په انساني لومړیو مرحلو کښی د انسانانو دژوند دبقا په خاطر دانساني ټولنې ( کمون ) دنامه رامینځته کیدل  هم خپل مینځي مضبوطیت اود قوت جوړول دي .
 نواوس په ډاګه ویلی شو چی ( کمون ) په پشا یې ژبه کښی ددوو نومونو په یوځای کیدواو ترکیب کښی شتون لري او دا په ډاګه کوي چی پا شا یې ژبه  د (کمون ) دجوړښت څخه لا دمخه په انفرادی بشري ژوند کښی زږیدلی خپل شتون اولرغونونتوب ثابتولی شي اودا راته په ډاګه کوي چی ،لرغوني اریایان لادبشردتکامل  په لومړي مرحله کښی داتحاد ،اتفاق په مانا ، مفهوم او ارزښت پوهیدل چی ،خپل ضعیف اوناتوان ځانونه یې په یوځایې ژوند (کمون ) کښی سره راټول اومنسجم کړل ، همدا وجه وه چی، هغو خپل ځانونه دتباهی وژغورل اونن دبشر لوړو تکاملي مدارجو ته یې ځانونه رسولي دي . مونږ ته هم  ښایې چی ، د خپلو ناتوانو لرغونوپلرونو اونیکونو څخه پند واخلواوسره یوموټې شو.
داچیمونږ او تاسید(کم= لږ ) په مانا پوهیږو خود (ون ) نوم اوبرخه راته ګونګه ده ،غواړم د(ون) برخه د پشهیېپه ( ونیک = وریشل = ریسیدن ) مصدر پهګردانکښیتاسی ته درویښیم .
ونیک = وریشل = ریسیدن
آ / زه      ونیم  / وریشم ؛  تو / ته   وني / وریشې ؛  سی / هغه  ونا ، ونګا / وریشي ؛ امو / مونږ  ونیس / وریشو ؛ 

ایمو / تاسو  ونیدا / وریشئ ؛ تې / هغوی   ونین / وریشي 

آمری افعال یې :  دمفرد مخاطب لپاره  :     ون / وریشه / بریس ، یا  «ونه » :

        ------   :  دجمع مخاطب لپاره  :    وندا / وی ریشئ .         وننا / وریشنه .
ونکالا / وریشونکی ؛ ونکالي / وریشونکې .

داچی مونږ د( ون) فعل د کمون دنامه دوهمه برخه دپشا یې ژبې دمفرد مخاطب لپاره چی امري فعل دی د (ونیک = وریشل ) په  ګردان کښی پیدا او باور مو پری راغی چی ، هو دا دکمون د (ون ) برخه دپشه یې ژبې یولرغونی نوم دبشري شریک اوبرابر ژوندانه (کمون ) په نوم کښی یې شتون لاره . کم + ون = کمون . 

دا دی دلرغوني آریایې کمون تاریخي نوم په پشه یې ادبیاتو کښی ، په تاسف سره باید ووایم چی ، دا دپشایانو او پشایې یې ژبې د وروسته پاتی والي نتیجه ده چی ښاغلي لرغوني آریایان پشا یان هم لا ددغه نامه څخه بی خبره دي . دا دی نن زه دا لرغونی د ( کمون ) تاریخي نوم ګرانو پشه یې ژبو اوټولو داریا دکهول ژبو کورنیو ته په درناوی اهدا کوم .

دافغانستان ( ملي تحریک ) دګوند ښاغلو او اغلو غړو څخه مننه چی ، د مورنۍ ژبې نړیواله ورځ یې دهیواد څخه بهر دنمارک شاهي دولت دسنوبورګ په ښار کښی  دیو شاندار سیمینارپه  شتون کښی ولمانځله ، ددغی مبارکې مورنۍ ژبې نړیواله ورځ ټولو ګډونوالو اونړیۍ والو ته دزړه له تله مبارک وایم .

مورنۍ ژبې دلا ځلیدو،غوړیدو او سمسوریدو په هیله!  دیوې نړیوالې ژبې د جویدو په هیله !

احمد جان ماڼو دنمارک (سنوبورګ ښار) ۱۷/۰۲/۲۰۱۸.

۱۳۹۶ آذر ۱۴, سه‌شنبه

دپشه یې ژبې پوری اړوند یوه څیړنیزه لیکنه: پولیس ،پولیسه ،پولیزي….

POLIZEI , police ,polis ,polizia ,policia…..
Ordet politi stammer fra det græske ord polis, som betyder by Afledt ordene polites (borger) og politeia (stat). I renæssancen blev det latinske ord politia almindeligt brugt om statsforvaltning[kilde mangler].
د پولیچي ، پولیتي یا پولیس لغت ریشه د لاتین / یوناني نه اخیستل شوی ده, چی د پولیس معنا ښار / شار دی. له دی څخه اخیستل شوی لغت polites چی د وطن دار شهروند معنا لري او politeia د دولت معنا ورکوي. اوپه رنسا نس کښی دا لاتین نوم عمومآ په دولتي اداره کښی د پولیتیا په نامه استعما لیده . [منبع یې ناڅرګنده].
پولیس یولرغونې آریایې نوم دی، نن سبا خورا مشهوراونړیوال شوی ،د نړۍ پرمخ هند واروپایې اوغیرآریایې هیوادونو ژبواوادبیا توته ورننوتی یواوبل ته په ورته نومونواونږدی دیالیکتیک سره شتون لري !
همداشان، دنړۍ پر مخ ټول هیوادونه ، په خپلوتشکیلاتو کښی دامنیت په نوم د(پولیس) قوتونه لري ،دا مهمه نه ده چی دنومونو یوشانته والی یې، یودبل سره ورته دي که نه ؟ مهمه مسئله داده چی ،وظایف یې په ټولونړیوالوهیوادونوکښی یوشانته معنا شریک تعریف اومفهوم لري چی ، نن سبا ورته کورنۍ (امنیتي ) قوت وایې .
کله چی ، یو څیړونکی غواړي په ځنو موضوعاتو اویا نومونو ، علمي لیکنه یا اثرولیکي او دبشرد تت او تورتم تاریخ اړخونه ځان اونړیوالوته روښان او ورڅخه اګاه اوخبر کاندي ،ځان دپاره خپله خاصه اوزړه پوری موضوع چی دی ورسره مینه اوعلاقه لري هدف ټاکي .
ددی لپاره چی، څیړنه یې په علمي اومنطقي دلایلو استواره ولاړه وي داړوندې موضوع د ترسره کولو په خاطر پوره زیار ګالي دنړۍ دسترو کتابتونونو دروازې پرانیزي اود مطالعی میزونوتر شا ، تشویشونوسره مل کښیني اومخکښی له مخکښی په نښه شوي څیړنیزې لیکنې ، مقالې او کتابونه چی ،دی ورته دڅیړنې اړتیا احساسوي راټولوي او په لوستلویې پیل ، پاڼه دپاڼې پسی اړوي د پاڼې دیوه مخ څخه وبل مخ ته ځي اوهره کرښه یې یو دبل پسی په پوره پام اودقت سره لولي ، خپل مقصد اوټاکلي هدف ته ځان ور رسوي ، ترڅوهغه اړین ټاکلي څیړنیزغمي چی ، دی ورته نا قراره وي یعنی : نوم، فعل ، معنا او مفهوم چی دی یې غواړي ومومې اوخپله تنده وربا ندی ماته کا ندي را ټولوي یې ، چا پولوته یې برابروي ، محتاج ، کونجکا و بشراود هماغې ژبې ویوو نکو اود نورو ژبو څیړونکوته چی ، دداسی تحقیقا تو سره مینه لري په مستند ا تو دکتاب لیکوال ، دکتاب نوم د پاڼې شمیره دچاپ کال اوحتی کرښه یې هم د محقیقینو د، قناعت اوتسل لپاره دمقا لو یا دکتاب په بڼه چاپ اوانساني ټولنې پوها وي ،قناعت او استفا دې ته یې وړاندی کوي .
نن سبا زمونږ دخا ورینې نړۍ کونجکا و بشر د خپلې پرمخ تللي نړۍ په دننه کښی دخپل په لاس جوړو شوو پرمخ تللووسایلو په مټه او برکت ډیرستراوزمان ګیرکارونه په لنډ وخت کښی ترسره کړي دي، کمپیوتري ،انترنیټي انسایکلوپیدیا ګانې یې دنړۍ پرمختلفو ژبود انترنټ په مخ ثبت اودبشر داستفادی لپاره یې په ښکلو ډیزاینونو تیار اواماده کړیدي چی ، په ډیر کم وخت کښی یو سترستونزمن کار په یوه کلیک سره تر سره کولای شي .
ښاغلولوستونکو او د(پولیس ) د نوم مینه والو ، تاسی به څه فکر کوئ چی ولی ، دا نوم ما دڅیړنې لپاره رامخ ته کړی دی .!!؟؟؟
څه وخت وړاندی اتریش هیواد ته په سفرورغلی ووم ، دبیرته راستنیدو په وخت کښی دنوموړي هیواد پایتخت د ویانا دهوایې ډګر په یوه اوږده دهلیز کښی دخپل د پرواز ګیټ (کړکۍ ۰۳۶) دپیداکولو په نیت په یوه اوږده دهلیز کښی ور روان وم چی ، ناببره سترګې می په یوې ښکلې زړه پورې ولاړې ابي رنګې تابلو ورخښې شوې ، چی د (پولیس ) نوم په ډیرو ژبو، په لاتیني او یو شمیر نورو ژبو په الفبا کښل شوي وو ځا نته راښکودم اویو دبل پسی می ولوستل .
د لږ سوچ اوفکر وروسته داسی یواحساس را ته پیدا شو چی ، ګویا دا زما د مورنۍ ژبې ( پشه یې ـ آريک ) یوژوندی نوم اوفعل دی ، لږ څه د خوښۍ احساس هم راکی وټوکیده ، سم دستي می پریکړه وکړه چی دا نوم به څیړم اود خپلو پشه یې ژبواود هند و آروپایې ژبو ژب پوهانواوعلاقمندانو سره به یې شریکووم ، په ډیره بیړه ما خپل موبایل تلیفون د جیبه څخه را وویست او یوعکس می ورڅخه واخیست تر څود یوه ژوندي سند په توګه یې دوستانو اوعلاقمندانو سره دانترنیت اوفیسبوک له لاری شریک کړ.
دادی همدا سی چل می وکړ اود (پولیس ) دنامه ، فعل او مفاهیمو د پیدا کولو لپاره لاس په کارشوم اوپه لاندی ډول می خپل څیړنیز کار پیل کړ .
په الوتکه کښی مې د ( پولېس) نوم ، زمونږ دهیواد افغانستان د( پولیس) دنامه شکل ، تلفظ ،مانا اومفهوم له پلوه دلاتیني(پولیس) د نومونوسره په پرتله کړ :
لومړی : داچی ، په لاتین لیکل شوي د(پولیس ) نومونه د لوستلواو تلفظ له پلوه ، یوبل ته پوره ورته اوپه ډیرو نومونو کښی یې دنامه د لومړۍ برخې (پولیس ) توري یو دبل سره خورا نږدی ، شریک اویوشانته دي .
دوهم : په لومړي سرکښی د لاتین ( پولیس) یوبل ته ورته اویو شان ښکاري د (پولي) نامه وروسته برخی ، چی دژبو دخصوصیاتو له مخې تلفظونه یې مختلف اوځانګړي دي د c ,s ,t, th , z حروف لرې چی، هریویې په خپلوژبوکښی خپل خپل اواز لري.
دریم : دپولیس دنامه د (پولي ) دکلیمی څخه وروسته ددوهمې او وروستنۍ برخې توری یې هریو خپل تلفظ لري اما ټول یو وبل ته ورته اوپوره مشابه دي . هرلوستونکی او اوریدونکی دا درک کولی شي ، چی ټول یوبل ته ورته دي اود (پولیس ) مانا لري .
څلورم : برسیره پرلوړې توضیح اویو دبل سره یې مشابهتونه ، مونږ ته دا څرګندوي اوراښایې چی، دټولونومونوڅټه یوه اویو نوم دی خو، دا څرګنده نه ده چی اصلي څټه یې په کومه آریایې ژبه کښی شتون لري مانا ،تعبیرونه ،تفسیرونه او مشابهتونه یې یودبل سره کوم دي .
شننه : مونږته خو،ددنمارکۍ ژبې انسایکلوپیدیا د(پولیس ) نوم د ښار ،شهر ، شهروند ،وطندار اود دولت په نوم مانا تعبیر اوتفسیرکړ،!؟
خوکله چی مونږ دیوناني د(پولیس ) پخواني نوم مانا اومفهوم ته پام وکړودنني نړیوال (پولیس ) د دندې سره دنړۍ په هره ټولنه کښی چی ، وي پوره توپیر لري .
دنني نړیوال پولیس دنده ده چی ،په هر وخت اوزمان کښی دخپل هیواد په دننه کښی ، د حواد ثو د مخ نیوي دپاره په حال اومستقبل کښی چمتو وي اوکه چیری په ماضي کښی کومه داسی پیښه شوې وي هغه وپلټي اوپیدایې کړي . دننیو پولیسي قوتونو دنده دنړۍ په کچه داده چی ، هرې حادثې اوواقعې ته ځان ورسوي هغه مهار یایې مخه ونیسي دجنایاتو، غلاوو، جګړواودټولوطبعي اوغیرطبعي حوادثوته رسیدل اولومړنۍ مرسته کول یې دنده ده.
دلته مونږ یوه مهمه کلمه چی ،( پولیس = رسیږو/ میرسیم ) د ی ، د پشه یې ، پښتو ، فارسی ژبو افعال دي چی، دپشه یې ژبې د ادب دیوه مصدر( پوليک = رسیدل / رسیدن ) دګردان څخه دفعل په شکل کښی تر لاسه کیږي . یعنی په پوره چټکتیا حواد ثو ته ځان رسول او اجرائات ترسره کول دي .
اوس که همدا توضیح په نظر کښی ونیسو (پولیس ) یعنی رسیدونکی اودټولوپیښومخه نیوونکی دقوانینو تطبیقوونکی ، دخپل هیواد قانون ساتونکی او دقانون د درناوی کوونکي معنا اومفهوم تر لاسه کوو چی ، پولیس باید دا ټول کارونه په عجله او په زر( رسیدو) سره تر سره کاندي اودعمل جامه ورته ورواغوندي .
دا چی ، زمونږ دهیواد افغانستان او معمولآ دنړۍ تاریخ پوهان ،محقیقین ،ادیبان ،لیکوالان، باستان شناسان فیلسوفان اودډیرونوروصنفونو اومسلکونو نمایندګان د یونانیانواودهغویو په لیکل شوو اثارو اوپه تاریخي لیکونو حساب کوي اوپری متکي دي اوورته اعتبار لري څه نا څه په لږو ډیرو یا ټولومسا ئلو کښی په یوناني اثارو تکیه لري اودخپل تحقیقاتي کارونود ارزښت دپورته وړلواودقیقولو په خاطردهغوی هره تاریخي لیکنه دیوه قوي سند په توګه په کاروي چی، د( پولیس ) نوم هم یو د هغو تاریخي نومونو څخه ګڼم چی ،مونږ هم دخپل کار دبشپړولو په خاطر انسایکلوپیدیا ته مراجعه وکړه اومونږ ته یې هم د (پولیس ) تاریخي نوم په یوناني لرغونې ژبه کښی مانا کړ کوم چی ، پورته ورڅخه یادونه وشوه.
په دی برخه کښی زه غواړم د (پولیس) نوم زمونږ دګران هیواد افغانستان په ملي (پشه یې ) ژبه کښي دیوناني ژبې د (پولیس ) دنامه سره په ریښه یې ډول په څومره نږدیوالي ،ورته والی یا یووالي کښی ولټووم اوديوناني ژبې د(پولیس) دنامه دتعریف ،مانا ،مفهوم سره په پرتله کښی وڅیړم او ورپسی یې محترمو ژب پوهانو قضاوت ته وړاندی کړم .دا هم په همدی خاطر چی پوهان ووایې او دا څرګنده کړي چی، د(پولیس) نوم به د نړۍ کومې ژبې پوری اړوند وي اودا نوم د نړۍ دختیځ څخه لویدیځ ته تللی یا برعکس ، یا بل کوم نظر ورته لری !!؟؟
زه دلته د خپلې ادعا د ښه ثبوت او په کورسۍ کښینولو په خاطر د (پشه یې ) ژبې ( پوليک = رسیدل / رسیدن ) مصدر ګردانوم او ورته ګورو چی، د(پولیس) فعل څه ډول دنوموړي مصدر څخه په لاس راځي اومانای څه ده ؟ ایا په لاس راغلی فعل دیوناني ژبې محصول دی که دلرغونۍ آریایې (پشه یې/ آریک ) دژبې !!!؟؟؟
پولیک = رسیدل / رسیدن
پشه یې / پښتو / دری،فارسی ضمایر فعلونه /افعال
پولیک = رسیدل/ رسیدن پشه یې / پښتو / دري ضمایر
آ / زه / من پولیم / رسېږم / میرسم
تو / ته / تو پولي / رسیږې /میرسی
سی / هغه / او پولا، پولګا /رسیږي /میرسد
آمو / مونږ / ما پولیس ، پولیسه / رسیږو / میرسیم
ایمو / تاسو / شما پولیدا / رسیږئ / میرسید
تې / هغوی / انها پولین / رسیږي / میرسند
امری افعال یې : مفرد مخاطب = پولیا (ورسوه/ برسان) جمع مخاطب = پولیدا (ورسوئ / برسانید)
د پشه یې ژبی د ( پوليک = رسیدل / رسیدن) دمصدر څخه د نوم او امري افعالو اوصفتونو شتون اودهغویو استعمال په یوه یوه جمله مثال کښی ګورو :
پول = پل ، جسر(عربې) : نندي شره پول ویټیتیک = دسین دپاڅه پول جوړ شوی دی = بالای دریا پل اعمار شده است .
پول = پیسې : اي پول ودام نه شي = یو پول راسره نشته . یک پول (پیسه ) نزدم نیست .
پول = ځوی / پسر : آ پول نه داریم = زه ځوی نه لرم = من فرزند ندارم .
دادی اوس چی ، د پشه یې ژبې ( پولیس ، پولیسه ) نوم مو د (پشه یې) ژبې د ( پوليک = رسیدل / رسیدن ) دمصدر په ګردان کښی ، دجمع متکلم د پاره دفعل په شکل کښی چی ، کټ مټ په اصطلاح د (یوناني) د (پولیس ، پولیزیه، پولیسیه ...) اونور، دنامه سره پوره ورته او د یوې سیکې دوه مخه دي اودیواوبل سره هیڅ توپیرنه لري ، خو دیونا ني اوپشه یې ژبو مفاهیم اومعناوی یودبل څخه د ننیوو دپولیسي دندو څخه کوم چی پاس ورته اشاره شویده توپیرلري دمٍثال په ډول په یوناني ژبه کښی پولیس د (وطندار ، ښاري ،شهروند ، دولت ) په نومونو معنا ،توضیح اوتشریح شویدي .
خو ! همدا د یوناني ژبې د(پولیس ) نوم په پشه یې ژبه کښی دیوه مصدر دګردان په پایله کښی دجمع مخاطب لپاره د (پولیس ،پولیسه = رسیږو ،میرسیم ) په معنا وو لاس ته راځي چی، دنني پولیس دمعنا او مفاهیمو سره ښه څنګ لګوي کوم چی ،ما مخکښی توضیح اوتشریح کړل .
برسیره په لوړو توضیحاتو په پشه یې ژبه کښی ډیر نور داسی نومونه شتون لري چی ، دپشه یې ژبې د( پولیس) دنامه سره خورا نږدی علمي ،منطقي نه جلا کیدونکي اړیکي او د آریایانو دلرغوني فرهنګ یوه اساسي برخه جوړوي شته دی لکه :
پول = پیسې ؛ پول =ځوی، پسر ؛ پول = پل / جسر «عربي» دا هغه نومونه اوشیان دي چی په پشه یې ژبه کښی ترننه استعمال لري اوپه علمي ،منطقي ، اقتصادي ، ولسي اوفرهنګي لحاظ دټولنې سره داړیکو دجوړولو اوساتلو اودوام ورکولو په معنا دي په ترتیب سره یې تشریح اوتوضیح کوم لکه :
- پول = پیسې ،چی یو اقتصادي نوم ، شی اواړیکه ده چی ، دخلکو اوهیوادونو ترمینځ په ټولنه کښی دراکړی ورکړی ( داد وستود ) وسیله او رابطه ده !
- پول = ځوی ، پسر . د بشرد لرغونې تاریخ څخه را نیولې ترننه اولاد لور اوځوی دواړه دبشریت د ادامې محصول دمخکیني اوراتلونکې کورنۍ ساتونکي ادامه اودپاسنی اوراتلونکی نسل ترمینځ دحلقې اود پله حیثیت لري اویودبل سره یې غوټه کوي اودتمدن د ادامې سبب او وسیله دي . لا تر ننه په ختیځوآریایې وروسته پاتی ټولنو کورنیوکښی اوښایې دټول بشر په تومنه کښی د (پول =ځوی ) دزږیدو اولرلو احساس شتون ولري ترڅو دوالدینو دزړښت په وخت کښی یې ځوی ددویو دسوکاله اوامن ژوند سبب او وسیله شي !
پول = پل « جسر» .د پشه یې ،پښتو، فارسی ژبوکی دانوم د ددو ساحلونو ،ددوو وچو ،ددوو ګړنګونو تر مینځ دسهولت او امن دپاره دانسانانو اوحیواناتو داسانتیاوو لپاره جوړیږي لکه، دسیندونو دپاڅه ستر لوی او واړه پلونه دلختي دپاڅه پولچک د دوو ګړنګونو تر مینځ پولونه اونور چی انسان ورباندی پوره دامن اوراحت احساس تر لاسه کوي مانا ورکوي .
یادونه : اوس نو پورتنې دیونانۍ اود پشه یې ژبو د (پولیس ،پولیسه ) نوم ،معنی ،مفاهیم ، توضیح اوتشریح شول او په دواړو یادو شوو ژبو کښی ورباندی هر اړخیزبحث اوشننه وشوه ، ښایې چی ، اوس دا موضوع ښاغلو دآریایې ژبو ژب پوهانو،تاریخ پوهانو،لرغون پوهانو اوڅیړونکو ته دهغویو دنظر ورکولو په خاطروړاندی کړو او دا ځان ته جوته کاندي چی ، دا د ( پولیس ) نوم به په کومه ژبه کښی لرغونې ،زوړ او ریښه به یې په کومه ژبه کښی شتون او لرغونتوب ولري !!!؟؟؟.
ایا دا د (پولیس ) نوم به دأرغونې اریایې ژبې ( پشه یې / آریک ) پوری اړوند نوم وي که، دیوناني ژبې اړوند !!!؟؟؟
غوښتنه : د ښاغلو ژب پوهانو څخه په درناوي هیله کیږي چی ددغې څیړنې دبشپړ تیا اودنیمګړتیاوو دله مینځه وړلو په خاطر خپل نظریات اولارښوونۍ ونه سپموي .
په درنښت .
« ماڼو »
پژوهش نام ترکیبی (امبولانس )
در زبان « پشه یې /اریک »!
امبولانس
Ambulance

The term ambulance comes from the Latin word "ambulare" as meaning "to walk or move about.
نام امبولا نس امروز دراین کره خاکی جهان شمول شده وجهانیان از این نام درک مشترک ومفهوم یک سان دارند . به نظر من در قدم اول این نام مربوط زبانهای هند وارو پایی بوده که، درزبانهای متزکره ریشه ، معنی ،مفهوم ،تلفظ مشترک ومشابه باهم داشته وهرشنونده ازان درک یکسان دارد ، به خاطر یکه درشروع کلمه پنج حرف اولی ان که ،عبا رت ازامبول ambul یک کلمه با حروف مشترک لاتینی بوده هیچ تفاوت باهم ندارند به همه اریایی زبانها درک ان سهل ، اسا ن ، مشابه و یکسان است ولی ، قسمت دومی واخری ان به نسبت دیالکتیک هرزبان اریایی که ، درلهجه های خویش حروف های لاتینی c,s,z را به گونه های مختلف ومطابق به خصلت های زبانهای شان تلفظ مینمایند مانند ambulanc ، ,ambulance, ambulancia ,ambulanza وغیره در زبا نهای سلاودراخر کلمه (ث) و(یا) دارند که، به اشکال امبولانسیا، امبولانثیا تلفظ میشوند که، درنتیجه همه اسمای امبولانس درهمه زبانهای هند واٰروپایی باهم نهایت در نزدیکی قرار دارند .
به نسبت روابط تنگا تنگ جها نیا ن باهم در عرصه های گوناگون ، نام امبولانس نیز در زبان های جها نیان نفوذ نموده وتقریبا برای همه باشند گان جهان بیگانه نبوده واشنا میباشد ، که با شنیدن نام امبولانس تقریبا برداشت همه گان همان بوده و برای هرشنونده قابل درک و شناخت است و مفهوم مشابه ویک سان را از ان می بردارند.
در این هیچ شک و شبه نیست که ، نام ا مبولانس درهر کشور جهان به زبان وا د بیا ت مروج خودشان و مطا بق به چگونگی احتیاج فهم و درک جامعه شان گذاشته میشود ولی، معنی ومفهوم مشابه ، مشترک ویکسان به همه جهانیان دارد .
اگریک شهروند متمدن این کره خاکی دریکی از گوشه های این جهان چه، درحضر ویا در سفر در محلی سکونت داشته باشد وپرده های گوشش را الارم امبولانس به احتزاز اورد، بدون درنگ فورآ درک میکند که ، امبولانس است !؟ که ، ذهن هر شنونده را با خود به یک سان مصروف ساخته و در فکر شفا خانه ، دا کتر، مریض وخود امبولانس شده ومتوجه سیر حرکت امبولانس نیزگردیده، هر راننده و رونده و ساکن ونشسته به امید اینکه چگونه درین مرحله حساس به امبولانس شرایط خوب وبهتر را اماده نماید تا امبولانس به سهولت به منزل گاهش به حسن صورت بدون ضیاع وقت برسد درخیال خویش یک تصویر خوب انسانی و همکا ری را میرساند . این بود یک تصویر مشترک وعمومی ازنام امبولانس ومعنی ومفهوم یکسان ازان درسطح انسانی.
حالا نام ا مبولانس را از لحاظ ریشه یی تاریخی و ا د بی ان تحت غور، تحقیق ، پژوهش و بررسی قرار میدهیم تا بدانیم که ، این نام به شهرت رسیده جهانی امبولانس درکدام زبان اریا یی از زمان با ستان تا اکنون زند ه است و میراث کدام یکی از این زبانهای آریا یی به شمارمیرود .
دراین جا میخواهم نام ترکیبی امبولانس را که، درفوق دررابطه به شکل و چگونگی اسم معنی و مفاهیم ان توضیحات کافی داده شده است درزبان اصیل آریایی (پشه یی / آریک) با زبان های هند واروپا یی در مقا یسه با هم دیگر شان در نظر میگیریم و به پژوهش ان اغاز نموده تا واقعیت را در یابیم که ، این نام مشترک به شهرت رسیده کنونی جهانی امبولانس میراث کدام یک از زبانهای آریایی است و ریشه یی ان از زمان باستان تا اکنون درکدام یکی از زبا ن ها موجود ومیراث کدام یکی از این زبانها ی آریایی است :
امبولانس :
ایا! نام امبولانس یک نام ترکیبی است !؟ ایا ! از زمان باستان تا امروزدر زبان اصیل آریایی زنده ومال زبان اصیل آریایی پشه یی میباشد !؟
دربرابر سوالات فوق چنین اظهار نظر مینمایم ومیگویم که، بلی !
نام امبولانس درزبان (پشه یی ) با شواهد علمی ومنطقی ان از زمان باستان تا امروز درادبیات زبان پشه یی منحیث دو نگین زیبا در دو مصدر ودر دو فعل جدا گانه انها ، یک نام ترکیبی بوده و تا اکنون در ادبیات باستان (اریانا ویجه ) درزبان پشه یی زنده ونفس میکشند:
به اثبات ادعای خویش و برای بدست اوردن دو نگین (فعل ) باهم بسته وریخته شده امبولانس اغاز به توضیح وتشریح ان نموده و در نتیجه حاصل بدست امده را به پیشگاه محقیقین پژوهشگران ادبیات زبانهای هند و اروپایی وعلاقمندان ادبیات پشه یی ، پشتو وفارسی تقدیم میدارم تا تصمیم وفیصله نهایی خویش را در رابطه به تحقیقات این جانب اظهار عقیده نمایند .
برای به سر رساندن و اثبات ادعای خویش میپردازم به گردا ن نمودن پی در پی دو مصدر زبان پشه یی (امبلیک = دویدن / منډی وهل ) و (انیک = زدن /وهل ) که تا از ترکیب دوکلمه دو (فعل ) مورد ضرورت را از گردان مصادر فوق بدست اورم :
امبولیک = دویدن / منډی وهل
ضمایر پشه یی /فارسی/پشتو افعال پشه یی / فارسی /پشتو
افعال امری :
مفرد : امبلی / بدو /منډه ک
جمع : امبولهدا / بدوید /منډه کړئ
آ / من / زه امبولیم / میدوم / منډی وهم امبولا = دویدن / منډه
تو / توو / ته امبولی / میدوی / منډی وهی امبولهنا ، امبولهنۍ / دویدنش /منډه یې
سی / او / هغه امبوله / امبلوگا / منډی وٓهي
امو / ما / مونږ امبولیس /امبولیس /میدویم / منډی وهو
ایمو / شما / تاسی /تاسو امبولیدا / میدوید / منډی وهئ
تی / انها / هغوی امبولین / میدوند / منډۍ وهي
در زمان گردان کردن مصادر در زبان پشه یی قاعده چنین است که ، علامه مصدری (ک) مانند دری /فارسی (دن و تن) ان ازتنه یی مصدر جدا شده وفعل امری (امبولی = بدو ) وبا اضافه کردن در ریشه یی فعل ( امبولی) با ازدیاد کلمه (دا ) که، (امبولدا ) ازان بدست می اید و فعل امری برای جمع مخاطب است وفعل صفت که ، ازان بدست میاید (امبولنا ) وبرای جمع غائبین (امبولینا ) میباشند نا گفته نباید گذاشت که :
تا امروز والدین وبزرگان وخویشاوندان اطفال پشه یی حینیکه طفل کوشش به ایستادشدن میکند وبعد ازان زمانیکه تصمیم به قدم گذاشتن وقادر به حرکت میشوند از طرف نزدیکان اعضای خانواده مربوطه شان جهت تشویق انها چنین جمله ها را به کار میگیرند :
امبولی امبولی هله هله خیر دی گی شاړهکی = بدو بدو هله هله به خیر که روان شدی .
همچنا ن پشه یی ها رواج قدیمه خویش را از زمان باستان تا امروز حفظ ونگهداری میدارند ، درزمان که اطفال شان شروع به قدم گذاشتن میکنند جهت تشویق شان نانهای گرد دایروی را در پیشوای شان لول میدهند تا طفل تشویق و قادر به گرفتن قرص نان گردد ونیز چنین جمله را به خاطر خوشی ورغبت شان به کار میبرند مانند :
هله ، هله امبولی ،امبولی اویی انشیا =هله ، هله، بدو، بدو نان را گیر کن .
نتیجه : بعد از گردان مصدر(امبولیک = دویدن ) در زبان پشه یی وبدست اوردن افعا ل از مصدر موصوف ، ما فعل (امبولا، امبولی = ( دویدن ، بدو) را بد ست اوردیم که ، از لحاظ شکل ، تعداد حروف ، صداها وتلفظ با قسمت اول نام ترکیبی امبولانس ( امبولا) که، گویند نام ( لاتینی) است هیچگونه تفاوت وفرق ندارد وبه ان مشابهت عام وتام داشته و مانند دو روی یک سکه است بدست اوردیم .
بر علا وه معانی و افعال ئیکه از مصدر (امبولیک ) زبان پشه یی ، استخراج میگردند از لحاظ دانش پژوهشی ادبیات زبانها ی هند و اروپایی فوق العاده زیبا ، علمی ، منطقی و به بنیاد دلایل گوناگون ادبی ،ازهر نگاه قابل درک میباشند که به زنده بودن زبان اصیل آریایی ( پشه یی ) و به مادر ومادر بزرگ بودن زبانهای هند واروپایی صد در صد دلالت میکند .
اینک قسمت اول نام به اصطلاح لاتین امبولانس را که ( امبولا ) باشد به شکل احسن ومستند از زبان اصیل آریایی (پشه یی /آریک ) بدست اوردیم ،تا قناعت زبانشناسان حاصل ومطمئن شوند که نام (امبولا ) درزبان باستان اریایی پشه یی /آریک ذنده است .
حالا قسمت دوم کلمه ( امبولانس ) را که، کلمه (انس ) است از از مصدر( انیک = زدن ) زبان اصیل آریای( پشه یی / آریک) قرار ذیل بدست میاوریم:
انیک = زدن / وهل
ضمایر زبان پشه یی ودری / فارسی افعال زبانهای پشه یی وفارسی / دری
آ / من انیم ( هنیم) / میزنم
تو / توو انی (هنی ) / میزند
سی / او انا / انهگا (هنا ،هنگا ) میزند
امو / ما انیس (هنیس ) / میزنیم
ایمو / شما انیدا (هانیدا ) / میزنید
تی / انها انین (هنین ) / میزنند
فعل امری مصدر (انیک /زدن ) برای مفرد مخاطب ان / هن (بزن )
............................... ....... جمع ......... اندا (هندا) / بزنید )
انکالا / زننده برای صفت فاعل مفرد مزکر)
انکالی / ............................... .....مونث
انوا / زده شده .....................مفعول مفرد مزکر
انوی / زده شده.............................. مفرد مونث
اننا (هننا ) زدن فعل صفی برای (زدن / وهنه )
خاطره : گردان مصدر (انیک / زدن) درزمان ماضی دارنده پسوندهای بالترتیب دارنده افعال ( انهچم ،انهچی ، انچهان ، انچهن / انهچو/ انهچین ) میباشند . ناگفته نباید گذاشت که ، درزمان اینده هر مصدر زبان (پشه یی /آریک ) افعال خودرا دارد ، باید گفت که، گردان های مصادر در هر زمان یعنی (حال ، اینده وگزشته ) شکل منظم وخاص خودرا داشته و همه صفت ها، فعل ها به شکل بسیار خاص منظم ،قشنگ ودلپزیر حاصل میشوند !؟؟؟
حالا که ما درگردان مصدر (انیک / زدن ) فعل مورد نظر خودرا درفعل جمع متکلم زبان( پشه یی / اریک ) در (امو / ما = انیس ، انیسا / میزنیم ) بدست اوردیم ، حالا اگر همین فعل (انیس ، انیسا ) یی زبان پشه یی رابا فعل بدست اورده از مصدر (امبولیک = دویدن ) راکه (امبولا ) میباشد یک جا نمائیم به چنین فیصله ونتیجه میرسیم ببینید !!!
امبولا = دوید ن / بدو ، میدود ، بدود .
انیس = میزنیم .
امبولا + انیس = امبولا انیس . حالا اگر درجمع این معادله از اخیر فعل (امبولا ) که ،حرف اخر ان ( ا ) است وهم چنان در اغا ز فعل دومی جمع شده ( انیس / میزنیم ) که ، در اول ان حرف ( ا ) است با بدست امدن دو حرف صدا دار مشابه ویکسان که، دروسط افعال یاد شده ( ا ) ها ، به مشاهده میرسند اگر یکی از این دوحرف (ا) را حزف و از بین برداریم واژه ترکیبی یی (امبو لانس ) بدست می اید که ، هیچ تفاوت با ( امبولانس ) به اصطلاح لاتینی تفاوت نداشته وندارد .
حالا باید گفت که ، لغت ترکیبی (امبولانس ) به اصطلاح لاتین با ( امبولانس ) زبان (پشه یی / اریک ) که ازترکیب و ازیک جا شدن دو نگین (فعل ) مشعشع ان حاصل وبدست امد .
حالا من این توضیح وتشرح راکه ، به ارتباط نام ترکیبی ( امبولانس ) به بنیاد ادبیات وزبان ( پشه یی / آریک ) ترتیب ، تشریح وتوضیح نمودم . به پیشگاه همه دانشمندان ادبیات زبان های ( هند و اروپایی ) دانشمندان، زبان شناسان ، شاعران ، نویسندگان وبه اکادمی علوم کشور عزیز مان افغانستان تقدیم میدارم ، تا درعرصه این تحقیق من نظرعالمانه خویش را، ارایه نموده ونظر های سازنده شان را در مورد اینکه ، ایا نام مشهور ترکیبی ( امبولانس ) لاتینی است ویا از زبان (پشه یی / آریک ) زبان بومی کشور عزیز مان افغانستان به کشورهای اروپایی رفته است لاتین شده ویا برعکس !!؟؟؟.
با احترام . احمدجان مانو . 08-12-2017 دنمارک.

ګَل ( احمدجان ماڼو لیکنه )

نن بیا ددی وخت رارسیدلی چی ، زمونږ د آریایانو دتاریخ یو بل زوړلرغونی مشهورښایسته ګ ُل اوبریښیدونکی ځلاندغمی د(ګَل) نوم داصلي آریایې ژبې (پشه یي ـ آریک)پوری اړوند ګڼوهغه څېړوژورې حیرانوونکې ادبي ریښې یېراباسود شننې لاندی یې راولوژب پوهانوته یې ادبې ښکلا ،معناوې ،تعریفونه،مفاهیم ،خوندونه ،رنګونه اوحیرانوونکي سمبولونه چی، په خپله خټه اوزات کی دځان سره نغښتې لري وړاندی کووترڅوورته دا په ډاګه شي چی، (پشه یې) لرغونې آریایې (آریک ـ آرېک) یوه کره په علمې انډیووبار منډیزه په خپل ځان متکي اودژورې پوهې په بنیاد داصلي آریایانوداوږده علمی اوکلتوری باري ژوند دهلو ځلو تاریخي محصول اولاس ته راوړنه ده .هرنوم یې خپله ریښه ښکلې ښکلا اوځلا لري لرغوني نومونه یې په خپل ځان متکي اودنوروژبوڅخه یې په قرض نه دي اخیستي، نښي نښانې اوڅرکونه یې په ټولوزړولرغونوآریايې لوڼوژبوکتابونواومتونونولکه ویدا ،اوستا دبغستان دغره میخي او دبغلان دسرخ کوتل د اورتونپه یونانی لیک دودونو لیکل شوونومونوکی چی ترجمی یې په لاتین اوعربی رسم الخط د ښاغلوژب پوهانو له خوا ترسره شویدي پوره دیادونې وړاودا مونږ ته راښایې چی،  نوموړي نومونه ټول پشه یې اواواصلي آریایې ژبې آریک پوری اړه لري .
اوس نو، مونږ دخپلې ادعا دثبوت دوړاندی کولو په خاطرد(ګَل)مشهورنوم چی،زمونږ دګران هیواد افغانستان په ختیځه جغرافیه کی په ډیروسیموایښودل شوی اوښایې نړۍ په مخ په ډیرونوروآریایې نژاده وګړوژبو کی دانوم په همدی ورته بڼه اومعنا سره شتون لري په توضیح اوتشریح یې پیل کوو.
دپورتنیووڅرګندونو څخه دا ښکاري چی، د(ګَل)نوم دلرغونوزمانوڅخه رانیولې ترننه زمونږدهیواد په ختیځوسیموکی شتون لري دساري په توګه : نورګل ،ډیوه ګل په نورستان اولغمان کی دسایګل اوډیرنورځایونه چی د(ګَل)وروستاړی دځان پوری نښتی لري شته دی چی د هرې سیمې پښتانه د(ګَل) معنا په (خوړ) کوي ،ګَل یا خوړهغې برخې ته ویل کیږی چی ورکې واورینې یا دهماغوسیمو دچینواوسیلابي اوبه دغرنیولوړوبرخوڅخه مخ په کښته روانې وې اوداموقعیتونه معمولآ دغرونو په مینځ کی وياوپه خپل مسیرکی دځمکو دخړوبولو دپاره دخلکوله خوا ورته مناسب

بندونه جوړاو ورڅخه ګټه پورته کوی اوددغو اوبو په مرسته ورته څیرمه دغرونوپه لمنوکی پرتې کږې وږې کڅئ کرهنیزې ځمکې ،دیری ښکلي میوه لروونکي شنه بڼونه درواوسردرو ته عجیبه رنګینهبی مثاله ښکلا وربخښي اووګړي یې هم دهماغه ( ګَل ـ خوړ)په نوم یادیږي لکه د نورګل کلي هریو(برنورګل اوکوزنورګل)اویاهم په لرغونې زمانه کی دا دره دنورګل د درې په نوم یادیده اوهم یې اداري موقف دنورګل روبات ، دنورګل علاقه داری اونن سبا دنورګل د اولسواليپه نامه یادیږي ،پاتی دی نه وي چی داسلام ددین دراتګ څخه وروسته دزیارتونوپه راټوکیدلونوموړې دره کی یو قبر(زیارت) په نوم نومول کیږي چی لا ددی قبردخاوند نوم تر ننه ګونګ اوڅوک پری اګاه نه دي چی دا دچا قبردی اوولی یې دزیارت په نوم نوموي!؟اویا ولی خلک نوموړي قبر (زیارت) ته (مزاربابا) وایې .نوپه همدی بنیاد هغه لرغونی د(نورګل دری ) نوم د(مزاردرې )په نوم اوښتې اوشهرت یې پیدا کړی.نو،دتاریخي شواهدوله مخې داډول نوی نوم (مزاردره) یې درست اوصحیح نوم نه(نورګل دره) یې داسلام ددین دراتګ لا دمخه اوپه دی سیمه کی دنوموړي دین دپراخیداڅخه لا دمخه لرغونی ،زوړاودپشه یې ژبې پورې اړوند نوم وواودی.

۱۳۹۶ تیر ۲۱, چهارشنبه

پشه يى جبېس اول والي ژورنالستنا پېنني

كوزات گه محترم وطنداران خبر آن راديو افغانستنس پشه يى پروگرام اول واره ۱۳۵۰ ساليس ميزان مايه شروع بتيك گه تره وخته پشه يى جبېس اول والي ژورنالستان گه چويكه دې پُرنه يه ڵمه شـــــــــــروع ككن اي وانيا محــــترم قضاوتپوه عبدالمنان عطازاده او سه وري محترمه شــايسته عطازاده اس كه تانكې تانك قلمســتا دې معرفي او پېنوېن بگاكن.عبدالمنان عطازاده: بسم الله الرحمن الرحيممم عبدالمنان عطازاده ملك عطا محمد خان پوتره هام (آم). اي لوكنه فاميله ۱۳۱۶ ساله كوچه پيدا بتكم كه ديته نام ډومكزاور كچا ، ولسوالي اله ساى ، ولايت كاپيسا ژاده بگا. پنجه سالا دې بادس (بعداز) باسم اوده سبق شروع ككم. كاو سال بادس لاسم اوده عبيدالله خان مصروف تعليم هاكم. اټي وخته علم صرف ، فقه او نحوه ژاده ككم. ۱۳۳۳ ساله كوچه كه شوړ (۱۶) سالا هاكم دارالعلوم عربي مدرسا كوچه صنف پنج داخل بكم كه اشټ (۸) سال بادس يعنې ۱۳۴۰ كوچه اول درجا خلاص بكم كه تره علوم عربي ، صرف ، نحوه ، معاني ، بديع ، عروض ، تفسير ، ميراث ، احاديث ، تجويد ، حساب ، هندسه ، تاريخ ، جغرافيه ، كيميا ، فزيك ، منطق و غيره ژاده ككم. بادس اميست قضا كوچه ڵام گورېكم ، بحيث قاضى چاربرجك. بادس كاو مدت عسكري ككم كه اي سال بادس به صفت ضابط احتياط فارغ بكم. شهادت ناما و اي جوړا دريشي ضابطيس ۱۳۴۲ ساله كوچه گورېچم. بادس امي دې كه پوهنځى احتياط عسكري دې خلاص بكم ، بحيث سكرتر محاكمات مامورين ملكي مرافعا كوچه ، مربوط صدارت عظمٰى مقرر بكم. بادس كاو مدتس ۱۳۴۵ ساله كوچه حج ككاى عربستان سعودى واننگ گكم كه تره جامعه اسلاميك يونوړستي كوچه برس تحصيلى گورېكم و تره پوهنتون كوچه شامل بكم كه شه (۶) سال بادس خلاص بكم و تانكى مصرف شره مصر پوهنتونس الازهر كوچه شامل بكم. كاو مدت بادس وطنه واننگ افغانستان اِكم كه به صفت رئيس جزاى اول و رئيس جزاى دوم چويكاى كابل شره رئيس هاكم (آكم = آهم) و نزديك ۴۸ ساله كوچه آيم ڵام كييچم: قاضى چاربرجك ، سكرتر محاكمات مامورين ملكى مربوط صدارت عظمٰى ، رئيس جزاى اول ولايت كابل ، رئيس جزاى دوم ولايت كابل ، رياست جزاى مرافعه ولايت كابل ، تدقيق و مطالعات ، رياست افتاء ، رياست احتساب ، عضو رياست تفتيش ، رياست مرافعۀ ولايت كاپيسا ، رياست مرافعۀ نورستان ، رياست مرافعۀ ولايت پروان ، نائب رئيس ولايت جوزجان ، رياست مرافعه ولايت كابل ، رياست مرافعه ولايت پكتيكا ، رياست مرافعه كاپيسا دو منگل مرتبا ، سراى خواجه ، قره باغ ، عضو رياست تنازع و صلاحيت محاكمات عالى قضات بحيث عضو ستره محكمه ، رياست كاپيسا تره منگل كرته ، به صفت استاد ابوالقاسم فردوسي مدرسا كوچه وزارت معارفه ڵام كچكم. بادس كاو مدت دوبارا بحيث رئيس مرافعۀ ولايت كاپيسا چار منگل مرتبا ، رياست مساعدت هاى حقوقى ستره محكمه ، كاو مدت بحيث استاد وزارت معارف كوچه وظيفا اجرا ككم. بعد از كاو مدت ستره محكما ، دو منگل دفعا رئيس مرافعه ولايت نورستان ، رئيس مرافعه ولايت خوست ، رئيس هيات ولايت كندهار ، رئيس عمومي چويكاى افغانستان ثبت اسناد و وسايق ، رئيس مرافعۀ ولايت لوگر ، رئيس مرافعۀ ولايت كاپيسا پنجمنگل مرتبا. نامرين نه تې كه چويكاى ڵميم رياست هاييچ (آييچ). تم ممالك كه تحصيل كوچا كجكم ادم هان (آن): افغانستان ، پاكستان ، عربستان ، مصر ، ايتاليا ، ازبكستان. علاوه اميست كورس دوئ (بورك ، زياد) گورېچم كه عبارت آن: كورس آى ډيلو ، آى سى اچ كه تره ساله كوچه مملكت المغرب آى ډيلو ، ايتاليا كورس آى سى اچ پُرنه نيچم يعنى خلاص كچم. دپلوم پلئ مډال پلئ گوريچم. ۳ – كورس هاى قضائى ۴ – سيمينار روساى مرافعه ولايت هاى افغانستان كه ۱۳۵۸ ساله كوچه داير بهاييك ، وري سيمينار روساى محاكم ولايات افغانستان ۱۳۸۶ كوچه آييك ، بحيث ترينر عمومي ولايت كاپيسا بو نما كوچه ڵام كچكم. علاوه امي دې وري عام المنفعا ڵام هم كجكم كه عبارت هان: داى كيلو متر سرك كچا اله ساى. اشټ كيلو متر سرك اله ساى تا اشپي هايه كه چويكاى مصرف مم جانه دې دېجكم. پشه يى جبه خاتريو بو كوشش كجكم كه اول وار ۱۳۵۰ ساله بحيث منتظم پروگرام پشه يى و نطاق زبان پشه يى پروگرام محلى راديو افغانستان ڵام كجكم. امي دې علاوا بحيث استاد پوهنتون افتخاري درس ديچكم ، مثل استاد فلسفه صنف چار پوهنځى ادبيات پوهنتون كابل ڵام كجكم. مسافرت يا گريك دنيا شره كه كجكم ادم هان: ايران ، كويت ، عراق ، اردن ، سوريه ، مصر ، لبنان ، عربستان ، تركيه ، ايتاليا ، جرمني ، هسپانيا ، فرانسا ، بلجيم ، هاليند ، دنمارك ، ماسكو قزاقستان ، تركمستان ، ازبكستان ، پاكستان ، هندوستان ، بحرين ، ابو ظبي ، دوبى ، عمان ، شارجه ، چين ، قطر ، راس الخيمه و غيره. مدني حالتم: - پانجگا (پانج وار) نكاح تنگجكم كه وستو اي بالكول و پنجي دانا ويكلام هان. اي داكتر ورملا بالكول و پانج دانا ويكلام ډاكتران هان. وري انجــينران هان كه ساته جرمني و چار بالكول كانادا تگان. آخرين پوتريم شه مايا هاسته. وسلامشايسته عطازاده: اه شايسته عبدالجليلس ويه هزار و تره صدو وستو دواى ساله كابل شهراراس اي لوكن وايه كوچه پيدا بتچم. باوېم وظيفه دار شبرغان ولايت آقچه ولسوالي كوچه ڵام كگايك. بادس خصوصى سبق كه باسم اوداى خانكم ۱۳۳۹ ساله مكتب ليسه آقچه شامل بچم كه بادس فراغتس صنف ۶ بحيث معلمه تركمني و ازبكي مكتب ولسوالي خانقا مقرر بچم. دو سال بادس باوېم خم آب ولسوالي تبديل بيك. چويكاى خمياب واننگ گچين كه تره كسب قالين بافي شروع ككم. بادس چند مدتس سال ۱۳۵۰ عروسي ككم. كابل واننگ اِچم و ليسه عايشه دراني مكتبس ست منگل صنف كوچه شامل بچم. بادس دو سال ليسۀ مسلكي زنان شامل بچم. سال ۱۳۵۷ دواى منگل صنف دې فارغ بچم ، سال ۱۳۵۸ بحيث سرمعلم مكتب شاه بي بي نونگا كوچه مكتب كوچه كه اله ساى كچا كوچه شي سر معلم مقرره بچم.امي دى بادس شـــرايط ويران آييك ، مكتب نسوان ده كېپك معلمه تبديل كابل واننگ بچم. بادس كاو مـــدت هجرت ككم ، بادس هجرت معلمه ليسه ابــوالقاسم فردوسى مقرر بچم كه تا بدم هايه دوام دېگام كه بدم رتبه اول آم. مرېن بايد بې كه راديو افغانستان پشه يى پروگرام كوچه بحيث نطاقه پشه يى جــــــبه اس ڵام كچكم. (۱۳۵۲) و سيمينار دوئ گورېچم ، كورس قابله گي هم خانجكم و تصديق استه دارم وصلح و همبستگي كوچه ڵام كچكم. دو دفعا حج بيت الله شريف واننگ پرېتـچـم و پاكستان ، ايران ، عراق ، كويټ ، عربستان و اردن هم سفر كچكم.منبع: https://www.facebook.com/RtaPashayi



۱۳۹۶ تیر ۲۰, سه‌شنبه

د لغمان د قومونو په اړه ( محمد زمان کلمانی لیکنه )

لغمان د تاریخ په اوږدو کې د ملي علمي – څیړنیز سیمینار په مناسبت

لغمان زموږ د هیواد د ډېرو لرغونو ولایتونو څخه دی چې اوسنی مرکز یی د مهترلام ښار او تر شاوخوا یې د ننگرهار، کونر، نورستان، پنجشیر، کاپیسا او کابل ولایتونه پراته دي. په لغمان کې بېلا بېل وگړنیزې «اتنیکی» ډلې او ولسونه له خپلو ځانگړو ژبو سره شتون لري. که څه هم په لرغونو زمانو کې د لغمان وگړي د الینا په نامه چې ریښه یی د الینگار او الیشنگ د درو په نومونو کې چې نږدې ټول لغمان په خپلو غېږو کې نیسي، تر اوسه خوندي ده،(۱) یاد شوي خو بیا وروسته خلک او ژبه یې د لمگاني او یا لغماني په نامه چی ددغه ولایت نوم هم له همدی نامه څخه را پاتی دی یاد شوي دي. الینا د لرغونو ویدي قبیلو یوه ستره قبیله او د هغوی د مشر نوم وو چی په پشه یی کې د شین او سمسور معنا لری او هم لغمان چی د لرغوني لامگان او یا لمگان اوسنۍ بڼه ده ځایی، ده نشین او وطني خلکو ته وایی، ځکه لام چی د دری ژبی د (لان او لانه) معادل دی په پشه یی کې کلي ته او (گان) چی د نسب لاحقه ده خاوند او صاحب ته وایی.(۲)
د کوشاني شهزاده کیداره د نامه په اړوند کله کله په تیره د لغمان شمالی برخه د کتور او وگړي یی د کتوري په نامه هم یاد شوي دي.  له اوس څخه نږدی څلورنیمی پیړۍ د مخه د قاضی محمد سالم لخوا لیکل شوی، جنگ نامه یا صفت نامه غازی محمد خان درویش په نامه کتاب کې چی پکی د ۹۹۰ هجری قمری کال د لغمان په تیره د الیشنگ د دری او هم د الینگار د ځینو سیمو له (پشه یی) کافرانو سره د جگړی داستانونه راغلي، د هغه په لښکرو کې د غرغشتي، شینواري، هزارمیشي او د نورو د یادونې سربېره د لغمان د پشه یی، تاجک، لغماني، مندروړي، الیشنگي، الینگاري، راجایی او نورو قومونو نومونه هم راغلي چی د دوی په ملاتړ د هغه وخت له پشه یی کافرانو په وړاندی په جگړو کې برخه اخیستی وه. (۳)ډنمارکی انسان پیژندونکی فردیناند چی د کوچی پښتنو د ژوند سره د بلدتیا په خاطر افغانستان ته راغلی وو لیکی چی: «د لغمان اوسني اوسیدونکي د قومي په لحاظ سره گډوډ دي، په دغه سیمه کې درې توکمه اوسیږي، یو توکم یی په پشه یی خبری کوی او نور دوه یی په پښتو او تاجکي گړېږي. د لغمان په غرنیو برخو کې قومي جوړښت لا په ځای پاتې دی مگر په هوارو برخو کې بیخي تغیر خوړلی دی.»(۴)
په هره توگه اوس په لغمان کې د پښتون، پشه یی، تاجک، گوجر او نور توکمونه شته او څنگه چی «د لغمان خلک ډېر پوه، چالاک او زړه ور خلک دي او د زده کړی او پوهی شوق په لغمانیانو کې ډېر دی او لغمان په ټول هیواد کې لمړنۍ حکمرانۍ وه چی لیسه یی درلوده.»(۵)، په همدی توگه ټول د یو تن د غړو په څیر په خپلو کې د ورورولی او د مینی او محبت څخه ډک ژوند تیروی او پر خپل لغماني توب ویاړي.
ددې لپاره چې د لغمان څه چی آن د افغانستان په کچه د قومونو او د ژبو دقیقه او یا حقیقت ته نږدی احصایه نشته، نو گرانه ده چی د لغمان د قومي ترکیب په اړه دقیقه احصایه وړاندی شي، له بله پلوه دا چې پشه یان خپلو پښتنو او تاجکو ورونو ته ډېر درنښت قایل دي او ځان ورسره یو او نږدی گڼي. له همدی له امله زیاتره ځانونه د پښتنو او تاجکو اړوند قومونه معرفی کوی او په اسنادو کې زیاتره د پښتنو او تاجکو په نامه ثبت شوي دي. د مثال په توگه په یوه لیکنه کې زموږ یو نامتو لیکوال او څیړونکی چی خپله هم د لغمان د مرکز اړوندو کلیو څخه دی پشه یان یی یوازی د لغمان د مرکز د پشه یی په کلي او څه یی د الیشنگ د درې د دولت شاه په ولسوالی کې ښودلي دي.(۶) یو بل لیکوال د لغمان د قومونو په اړه د خپلی لیکنی په یوه برخه کې راوړي چی «د غیر غلجی پښتنو له ډلې څخه د خپل شمېر له مخی ساپي د یادولو وړ دي. د لغمان په ولایت کې ددوی شمېر ۴۰ اعشاریه ۱ زرو ته رسیږي... ساپی په درېیو اداري واحدونو وېشل شوي دي. مهترلام کې ۹ اعشاره ۱۰ زره تنه، الینگار ولسوالی کې ۲۵ اعشاریه ۶ زره تنه او الیشنگ ولسوالی کې ۴ اعشاریه ۲ زره تنه ژوند کوي.»(۷) حال دا چی د الینگار ولسوالی اړوند د ساپیو یو کلی هم شتون نه لري او دا ټول څه باندی پینځه ویشت نیم زره تنه هغه پشه یی وگړي دي چی شینگنک قبیلی پورې اړه لري او دا زما د مخکینی خبری او یا ادعا یو ښه ثبوت کیدای شی.
په هره توگه اوس په لغمان کې دغه قومونه او خیلونه ژوند کوي.۱ – پښتون قوم: پښتون چی د آریایانو د پکت د قبیلی له نامه او یا له پښت او پښته یا پښتۍ له نومونو څخه اخیستل شوی برېښي، د لوړو سیمو اوسیدونکی، باهمت او غښتلي په معنا راځي. پښتانه چی آریایان او د افغانستان د لرغونو قومونو څخه دي د لغمان د مرکز او د قرغه یی ولسوالۍ په زیاترو کلیو د الینگارولسوالۍ په سمه دره، د الیشنگ ولسوالۍ په ښکتنیو کلیو او د پادپښ په ولسوالیو کې ژوند کوی او له دغو لاندی قبیلو، خېلونو او طایفو څخه عبارت دي:صافی، چی وایی د دوی اول نیکه د قندهار د غوړی مرغۍ څخه راغلی دی او ددوی نسبي سلسله د پښتنو په قومونو کې درانیو باندي گډېږي او د ودیر، گربز او مسود په نامه څانگی لري. خو ځینی نور بیا وایی چی دوی گنداری او د پېښور ددرې اصلی اوسیدونکي دي چی د اسلام له راتگ سره د جگړو په پایله کې له خپلی سیمی ایستل شوی او د کونړ له سیند څخه په تیرېدو د کامه او کاتر (کافرستان) او د کابل سیند تر څنگ په درو کې تر تگاوه پورې له خپلو هم توکمو سره اوسیدلي دي.(۸)صافی زیاتره د لغمان د مرکز اړوند د عمرزیو په کلی او هم په نورو کلیو او ولسوالیو کې هستوگن دي. د عمرزیو صافي وگړی د خیر محمد بابا، عبدالحمیدبابا او ابراهیم بابا له اولادونو څخه دي.ساک یا سهاک چی د لغمان په مرکزي سیمو کی اوسیږي د موسی خیل او شمشیران خیل په نامه طایفی لري.تره خیل په قرغه یی او نورو ځایو کې او رستم خیل په ارمل او نورو سیمو کې ژوند کوی.خروټي د عمرزیو تر څنگ او هودخیل ، عبدالرحیمزی، ابراهیم خیل او خیرو خیل په قرغه یی ولسوالی کې اوسیږي.جبارخیل او بابکرخیل چی د خانانو په نامه خلک ورته ډېر احترام لري او لوی لوی مشران یی تېر شوي دي په ترتیب سره د قرغه یی او الینگار ولسوالیو کې اوسیږي.هزار میش په ترگړو کې میشت دي او تره کي کوچیانۍ ژوند لري.ناصر په مندراوړ کې اوسیږي، میچن خیل چی ملنگ ډوله خلک دي، اکاخیل، محمدزي، عمرخیل، اوریاخیل، وردک، علی خیل، محمد خیل او نور، هغه پښتني قبیلې، خیلونه او طایفی دي چی د لغمان په مرکز او میرعلی خیل یی د بادپښ په ولسوالی کې ژوند کوي.په همدی توگه نیازی، اړوکي، اسماعیل خیل او الکوزي چی د الینگار په ولسوالی کی هستوگن دي د لغمان د پښتنو له مهمو قبیلو څخه گڼل کیږي چی ټول په صافه او نگه پښټو ژبه خبری کوي.(۹) داسی ښکاری چی د الینگار اړوکي د دغه سیمی اصلی اوسیدونکي وي، ځکه دوی ددغه سیمی سوم پشه یی قبیله هم اړوکي بولي، خو برعکس د سوم قبیله بیا وایی چی اړوکی سوم او زموږ څخه مخکی مسلمان شوي دي. د اړواکي په نامه پشه یی طایفه، چی د نیم په نیم واک لرونکي معنا لري اوس هم د کشموندي شینگنک په پشه یانو کې شته. خو اوس د اړوکي قبیله چی پخواني کتابونو کې په همدی نامه یاد شوی، زیاتره ځانونه الکوزي گڼي چی د افغانستان د سهیل لویدیځ سیمی اصلی اوسیدونکي دي. په همدی توگه زموږ د لغمان نیازي پښتانه، کلماني او د شینگنک پشه یی قبیله نیازي گڼي، خو بل خوا شینگنک پشه یی قبیله بیا وایی چی د الینگار د نیازیو ځینې وگړي په اصل کی شینگنک پشه یی دي. چی دا او داسی نور نظرونه ددی واقعیت ښکارندوی دي چی د لغمان خلک په خپلو کې ډېر سره گډ او نږدی شوي او که د ژبې خبره نه وي نو توپیر یی ډېر گران کار دی.۲ – پشه یی  قوم: پشه یی نوم چی د پاشا یعنی پاچا او پادشاه او همدارنگه له پشی څخه چی دیوال او پښتۍ ته وایی اخیستل شوی ښکاري، د واکمن او پیاوړي په معنا راځي. پشه یان چی د لغمان اصلی او لرغوني اوسیدونکي دي اوس مهال د الیشنگ، دولت شاه او د الینگار ولسوالیو زیاتره اوسیدونکی جوړوی او هم یو څه یی د لغمان د مرکز او د قرغه یی ولسوالۍ اړوند ځینو سیمو او کلیو کی میشت دي او په خپلو کې په بېلا بېلو قبیلو، خېلونو او طایفو ویشل شوي دي. د لغمان د پشه یانو له مهمو قبیلو، خېلونو او طایفو څخه یو یی «سوم» دی چی د سوما د گل بوټی له نامه څخه اخیستل شوی نوم دی چی د الینگار په ساو دره د نورلام صاحب په زیاتره کلیو، سالاب دره او د تگ درې په زیاترو برخو او نورو کلیو کې اوسیږي.
شینگنک چی د غښتلي او ښکرور په مفهوم دی د الینگار ولسوالی د کلمان په کلیو، د نورلام صاحب د درې په وت او د مرکزي برخی په څو کلیو، منگو، د تگ په هیبت لام، د نیازو په کلټک، د قرغه یی ولسوالۍ د کشموند او اومیړ په ټولو کلیو او د لغمان د مرکز په گلارام کې ژوند کوی چی دغه شینگنک پشه یی قبیله د کلماني، منډالي، کهووال، کشموندي او منگووال په خېلونو وېشل شوي چی بیا هر یو یی بېل بېل طایفې او ریښې لري، په همدی توگه د سوم قبیله په لغمان کې په دمېنج یا پریانه وال، ساده مېنج یا ساوي، کنده گلي، تگي او سالاوي طایفو ویشل شوي چی بیا هر یو یی په بېلا بېلو خېلونو او طایفو باندی یادیږي.ماسلواني هم د پشه یی د مهمو قبیلو څخه ده چی پخوا ډېره وه خو اوس په تېره د سوم او شینگنک په منځ کې خال خال کورونه لری، ځکه دوی د ځینو لاملونو په سبب پخوا له دغی سیمی څخه شاوخوا سیمو ته تللي دي.په همدی توگه د رېن او پشگري قبیلی چی د الیشنگ ولسوالۍ په سایگل، گونپال، شمکټ، مایل، شامیا، نجیل او نورو کلیو او د بادپښ ولسوالۍ په وچ شمکټ کې ژوند کوي. دغه د رېن او پشگري طایفی د الیشنگ او دولت شاه د ولسوالیو په بېلابېلو کلیو کې  په بېلا بېلو نومونو یادېږي.دل بیک یوه بله لویه زړه وره قبیله ده چی د الیشنگ ولسوالی په ماسموت، ټپکال، بمبۍ، نویا، پاسینۍ کاسیگر یا دوردوري، منجان، جمشیرآباد، کرنج او نورو کلیو کې اوسیږي.شاماني یا شاماکاني چی د پشگري خلکو سره نږدی دي د نجیل تر څنگ قلا نومي کلي او هم د میل د دری په شمیان او نوړي کې اوسیږي. دغه خلک د اوسني شمرام دري ژبو خلکو ورونه دي چی له هغه ځایه د اسلام د راتک په مهال بې ځایه او بیا په وروسته د اسلام په سپیڅلی دین مشرف شوي دي.
دولت شاهي پشه یی قوم، د دولت شاه ولسوالۍ په بېلا بېلو کلیو کې اوسیږي چی د شوناکاني، زاربکاني، خوشیاني، شادبکاني، بکیاني او حمیند په نامه طایفی لري. تره باوو او همیند او په همدی توگه چنډالي او دگړاني قبیلی چی بیا هر یو یی په بېلا بېلو طایفو باندی ویشل شوي دي، ویس او مورا چی د پشه یی کلیو او قبیلو نومونه هم دي او په نورو خیلو هم ویشل شوي دي او هم په تمبله کې د بوچیاني او گونپالي په نامه او په گډیاله کې د دنگیاني او پتیاني په نامه طایفی شته چی د دولت شاه ولسوالۍ په ځینو کلیو او هم د فراجغان درې په ځینو کلیو کې اوسیږي او ځینی یی په دری ژبه خبری کوي. په همدی توگه د الیشنگ په سمه دره کې د منجاني، ډنگټيي، صدیقیان، جمشیري، غازی آبادي، شمشه خیلی، نجیلي، سخی خیل او داسی نور قبیلی چی د کلیو نومونه هم دي شتون لري، چی بیا په دوی کی بېلا بېل طایفی او خېلونه شته چی ټول په پشه یی ژبه خبری کوي.لغماني او چارباغی پشه یان: دا د لغمان هغه اصلی او پخواني اوسیدونکي دي چی په هماغه لمړیو کی د سلطان محمود غزنوی د واکمنۍ له مهاله او له هغه څخه وروسته د اسلام په مقدس دین مشرف شوي او د خپلو لرغونو قبیلوي نومونو او قبیلو سره بی اړیکی پاتی شوي دي. دغه خلک تل د تاریخ په اوږدو کې ددغی سیمی مشران او واکمنان پاتی شوی، ځکه په ځینو حساسو شیبو او مرحلو کی د غرنیو پشه یی قومونو او قبیلو ملا تړ یی هم له ځانه سره لرلی دی. لغماني پشه یان په الیشنگي، پشه یی وال، گنجاوڼي او ده زیارتي یا شیخانو باندی ویشل شوي دي. په دغو خلکو کی ځینی د خانانو او ملکانو په نامه هم یادیږي چی تر دی وروستیو پوری د خلکو د احترام وړ پاتی شوي دي. دغه خلک چی د الیشنگ، گنچاوڼ، پلوټه یا ډیوه، ده زیارت، قلاچه، پشه یی، ده مریم، ده ملخ، د عمرزیو په دنده او نورو کلیو کی اوسیږي اوس هم ځینی یی په پشه یی خبری کوی او پوهیږي. د ترگړیو زیاتره خلک چی په پښتو او دری ژبو گړېږي د لطف الله خیلو په گډون له دوی سره لرغوني قومي اړیکی پالي.چارباغي پشه یان د چارباغ په قلعټک، د قلعټک په نو آباد، پتورگمبه، کلالان، اده پوره، اړوا، نجاران، پاچا کلی او سرخابي کلیو کی اوسیږي او په پشه یی خبری کوي، چی د سیمی تر ټولو پخواني او اصلی اوسیدونکي دي. ددغی سیمی خلک په درې واړو ژبو چی دری، پښتو او پشه یی دي پوهیږي.په دغو خلکو کې ستر لیکوالان، دولتي مشران، سیاستوال، نامتو شاعران او هنرمندان تېر شوي دي.(۱۰)۳ – تاجک قوم: تاجک چی په پشه یی کی تاج جېک یعنې تاج اېښودل له کلمی اخیستل شوی تاج اېښودونکي یا تاج گزاران او تاج دار په معنا راځي چی دا نو د لرغونو آریایانو د شاهانه دود یعنی د تاج اېښودلو د دود له نامه څخه پاتې شوی دی. په لغمان کی د تاجکان هم اوسیږي چی په دري ژبې خبری کوي او د لغمان ولایت د مرکز اړوند په گمیین، ده بغلک، الیشنگ، حیدرخاني، چهاردهي، رهین، اسلام آباد، شمرام، ترنگ او نورو کلیو، د دولت شاه ولسوالی په فراجغان او د قرغه یی ولسوالۍ په ځینو کلیو کی ژوند کوی. د لغمان تاجکان او دری ژبي له پشه یانو سره قومي اړیکی پالي او خپل هډ او قوم یی بولي او پشه یان هم بیا پدی باور دي چی د لغمان زیاتره دری ژبي د دوی له قومه او هغه پشه یان دي چی تر نورو ړومبۍ د اسلام په سپیڅلي دین مشرف شوي او له زمانی له تېرېدو سره یی فارسی ژبه خپله کړی ده. دا واقعیت د لغمان په اړه عمومی معلومات تر سرلیک لاندی په یو مطلب کی هم راغلی او لیکي چی «د لغمان ځینو فارسی ژبو احتمالا تر څو پېړیو وړاندی مودی پوری په پشه یی ژبه خبری کولی.»(۱۱) ، چی اوس هم په دغه سیمه ییزه فارسی ژبه کی د پشه یی ژبې ډېر اصطلاحات او لغاتونه خوندي دي، چی دا هم ددغو قومونو د یووالي او د ریښتیني ورورولۍ یوه ښه بېلگه ده.
۴ – گوجر قوم: گوجر قوم د لغمان ولایت په ځینو غرنیو سیمو کی په تیت او پرک ډول نږدی له دوو پېړیو څخه را پدیخوا میشت شوي، په گجري ژبه خبری کوی او د مالدارۍ په چارو بوخت دي.۵ – اهل هنود: دغه خلک پخوا په لغمان کی ډېر وو او زیاتره د ترگړي، الیشنگ، منروړ او د چارباغ په بازارونو او ښارونو کې اوسېدل او اوس هم کورونه، ځمکی او دوکانونه یی شته، خو زیاتره یی د وروستیو څو لسیزو جگړو له امله نورو ځایونو ته تللی او ځینی یی لا پخوا د اسلام په مقدس دین مشرف شوي دي.۶ – سادات، عرب، میاگان یا صاحب زاده گان، صدیقیان، سواتیان، نورستانیان، ریکاگان او د ځینو نورو قومونو ځینی کورنۍ د لغمان په ځینو برخو کی ژوند کوی چی خپلی اصلی ژبی یی له لاسه ورکړي او په پښتو، پشه یی یا دری ژبو خبری کوی.پاتی دې نه وي چی دغه زیاتره یاد قومونه، قبیلی او طایفی په نورو ولایتونو کی هم شته او له یو بل سره پېژندگلوي او اړیکی لري.د ځینو سرچینو له مخی په لغمان کې پښتانه په سلو کې ۵۸، پشه یی په سلو کې ۳۳ او تاجک په سلو کې ۹ او همدارنگه د ځینو نورو منابعو له مخی پښتانه په سلو کې ۵۱، پشه یی په سلو کې ۲۷ او تاجک په سلو کې ۲۱ ښودل شوي دي(۱۲) او همدارنگه ځینو نورو پښتانه ۷۳ فیصده او پشه یان تردې هم کم اټکل کړي، حال دا چی ځینو بیا پشه یان ۷۵ فیصده هم ښودلي دي. خو تر کومه چی ما د شپږو کلونو په موده کې له نږډی څخه ددغه ولایت زیاتره سیمی او کلي لیدلي او ددغو کلیو قومي او ژبني ترکیب او د مرکزي احصایی د نفوس د شمېر په پام کې نیولو سره کومه نتیجه چی می ترلاسه کړی، په لغمان کې په تقریبی توگه په سلو کې د ۴۰ په شاوخوا پښتانه، په سلو کې ۴۰ په شاوخوا پشه یان او په سلو کی د شلو په شاوخوا تاجکان او نور واړه قومونه شتون لري چی گومان کوم دا به حقیقت ته ډېر نږدی اټکل وي، ځکه په لغمان کی د ولایتی شورا لپاره په لومړني ټاکنو کې چی د امنیت په فضا کی او نسبتا په بې پری، سرتاسری او منصافانه ډول ترسره شول د بریالي استازو اکثریت «له نهو کسایو څه پنځو تنو» پشه یی قوم پورې اړه لرله چی له همدی امله په لومړي کال کې یو تن یی د ولایتی شورا رییس، بل یی معاون او یو بل یی مشرانو جرگی ته وروپېژندل شو، چی دا هم په لغمان کې د پشه یانو د ډېروالي استازيتوب کوی.
پاتی دې نه وي، ددې لپاره چی لغمان یو گڼ مېشته سیمه او د کرنیزو ځمکو ساحه یی کمه ده نو د تاریخ په اوږدو کې له دې ځایه گڼ شمېر کورنۍ د افغانستان په دننه بېلابېلو سیمو او آن بهرنیو هیوادونو ته کډوال شوي او په هر ځای کې د لغماني په نامه خپل هر راز وړتیا یی ښودلی او مطرح شخصیتونه ترې جوړ شوي دي.

 منابع او ماخذ:

۱ – د افغانستان لنډ تاریخ، دریم مخ، د پوهاند عبدالحی حبیبی لیکنه، پښتو کوونکی عبدالحی بېنوا.

۲ – د افغانستان جغرافیایی قاموس، پنځم جلد، ۱۷۵ مخ او هم د افغانستان ژبی او توکمونه، ۱۴۷ مخ، د دوست محمد دوست لیکنه.

۳ – تارا، د سرحدونو او قبایلو د چارو د وزارت نشراتي ارگان، د ۱۵/ ۴/ ۱۳۸۷ گڼه، ۴ – ۵ مخونه.

۴ – د افغانستان ملی ژبه او ادب، مخ ۱۴، لیکونکي استاد اسلانوف او میرمن گراسیمووا، مترجم معتمد شینواری.

۵ – د افغانستان جغرافیایی قاموس، پنځم جلد، ۱۷۷ مخ.

۶ – د ټول افغان ویپ پاڼه.

۷ – د افغانستان برخلیک او ختیځ پښتانه، کال ۱۳۷۷ هجری لمریز، مخ ۷۹، پیښور چاپ.

۸ – نژاد های افغانستان، صفحه ۸۰، نویسنده: میجر.جراح ایچ.دبلیو.بیلو، جنوری ۱۸۸۰، برگردان دوکتور لعل زاد.

۹ – ټول افغان ویب سایت، دکتور محمد سعید (سعید افغانی) لیکنه چی د محمد ظاهر الینا لخوا د تارا نشریی په ۱۳۰ گڼه کې خپور شوی دی.

۱۰ – په دې اړه زیاتره معلومات د پشه یی افغانان له کتاب څخه چی د محمد زمان کلماني لیکنه او په کال ۱۳۸۹ هجری شمسی کی د اطلاعات او فرهنګ وزارت لخوا چاپ شوی ترلاسه کړي دي.

۱۱ – دآماج انترنتی سایت.

۱۲ – له پورتني یاد سایت څخه. 

آثار باستانی مناطق پشه يی نشين

محمد زمان کلمانی پشه يی ها يکی اقوام بومی افغانستان اند که از گذشته های خيلی دور به اين سو اکثراً در دامنه های کوه هندوکش بويژه مناطق جنو...